Manas Destanı
Manas Destanı Özellikleri Konusu Hakkında Kısaca Özet Bilgi
Konusu
Manas Destanı, Kırgız Türkleri’nin milli destanıdır ve Orta Asya’nın en uzun destanıdır. Destanın konusu, Manas adlı bir kahramanın yaşam öyküsüdür. Manas, Kırgızların efsanevi atası ve ulusal kahramanıdır.
Destan, Manas’ın doğumu ve çocukluğu ile başlar. Manas, güçlü bir savaşçıdır ve Kırgız bozkırlarını Moğol işgalinden kurtarmak için mücadele eder. Destan, Manas’ın liderliğindeki Kırgızların Moğol işgaline karşı verdiği mücadeleyi anlatır. Manas, Kırgızların birleştirici lideri olarak, birçok savaşta Moğollarla savaşır ve onları yenilgiye uğratır.
Destan, Manas’ın hayatının yanı sıra Kırgız gelenekleri, töreleri, inançları ve kültürü hakkında da bilgi verir. Destan, Kırgız Türkleri arasında sözlü olarak aktarılır ve her yıl Manas Günü olarak kutlanır. Manas Destanı, Kırgız Türkleri için milli bir sembol olarak kabul edilir ve Kırgızistan’ın ulusal kimliği ile bağlantılıdır.
Özellikleri Nelerdir
Manas Destanı’nın özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
- Orta Asya’nın en uzun destanıdır ve Kırgız Türkleri’nin milli destanıdır.
- Manas adlı bir kahramanın yaşam öyküsüdür ve Manas, Kırgızların efsanevi atası ve ulusal kahramanıdır.
- Manas’ın liderliğindeki Kırgızların Moğol işgaline karşı verdiği mücadeleyi anlatır.
- Destanda, Kırgız gelenekleri, töreleri, inançları ve kültürü hakkında bilgi verilir.
- Kırgızistan’da sözlü olarak aktarılır ve her yıl Manas Günü olarak kutlanır.
- Manas’ın mücadelesi ulusal birliği sağlamak ve ülkeyi korumak için verilen mücadeleyi sembolize eder.
- Destan, Kırgız Türkleri için milli bir sembol olarak kabul edilir ve Kırgızistan’ın ulusal kimliği ile bağlantılıdır.
- Manas’ın hayatı, mücadelesi ve liderliği gibi konuları ele alırken, aynı zamanda doğa ve insan ilişkisi, ahlaki değerler ve toplumsal sorumluluk gibi konulara da değinir.
- Sözlü olarak aktarıldığından dolayı, farklı versiyonları vardır ve zamanla değişim geçirebilir.
- 2009 senesinde Birleşmiş Millerlere bağlı UNESCO tarafından “Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Miras” listesine alınmıştır.
Kısaca Özeti
Destan üç büyük koldan oluşur ve birinci bölümü “Manas” adını taşır. Manas’ın doğumu, güçlenmesi, savaşlarda başarıları, Kalmuklara karşı zaferi, Kırgızları bir bayrak altında toplaması ve ilini düşman işgalinden kurtarması gibi olaylar bu bölümde anlatılır. Kara Han’ın oğlu Yakub Han ve Haydar Han’ın kızı olan karısı Çıyrıçı’nın çocukları olmaz. Yakub Han Tanrı’ya yalvararak bir oğlu olur ve çocuğa “dört ulu peygamber” tarafından Manas adı verilir. Hızır, beşikteki Manas’ı korur. Manas, yiğit bir delikanlı olur ve Çinliler’i haraca bağlamak için Kâşgar’a doğru gider.
“Kökütey Han’ın Aşı” ve Manas’ın yaralanması ile ikinci ölümü bölümün en güzel kısımlarıdır. Manas, Kökçököz ve Köz-Kaman tarafından zehirlenerek öldürülür. Semetey ve Seytek kollarında Kırgızlar arasındaki iç çekişmeler anlatılır. Semetey’in adını taşıyan yedinci bölümde Manas’ın karısı Kanıkey ve annesi Çıyrıçı, oğulları Semetey’i alarak Buhara’ya giderler. Semetey, dedesi Temir Han ile amcalarının elinden iktidarı alır. İlyas Han, Semetey’i öldürür ve Ay-Çörök’ü alır. Seytek kolu, Manas destanının üçüncü bölümüdür ve Seytek’in hayat hikâyesini anlatır. Seytek, babasının katillerinden intikam alır, iktidarı eline geçirir ve Manas’ın karısı Kanıkey’i esaretten kurtarır.
Genel Detaylı Bilgi
İslamlığın Türk halkına söylettiği ilk büyük destandır. Kırgız Türkleri arasındaki kahramanlık, konusunu teşkil eder. 600.000 mısradan ibarettir ve hala da bu destana eklemeler yapıldığı söylenmektedir. XI. ve XII. asırlarda Türkistan’da Yedisu çevresinde, destanın teşekkül ettiği rivayet edilir.
Destan, uzun zaman ve geniş bir çevreye yansımış, hatta bütün Orta Asya Türklerinin ortak destanı haline gelmiştir. Destan, Kırgız-Kalmuk savaşlarında sivrilmiş bir kahramanın (Manas’ın) etrafında teşekkül eden olay halkalarından meydana gelmiştir. Genellikle 7’li 8’li hece ölçüsüyle söylenen bu destanda yarım kafiyeler ve mısra başlarında görülen aliterasyonlar vardır.
Kırgızlar arasında oluşan Manas destanı bugün de bütün canlılığı ile devam etmektedir. Manas destanının 11 ile 12. asırlar arasında meydana geldiği düşünülmektedir. Manas destanının ana kahramanı Manas da, tıpkı Oğuz Kağan destanının İslâmî rivayetindeki ve Satuk Buğra Han gibi İslamiyeti yaymak için mücadele eden bir yiğittir. Böyle olmakla birlikte Manas destanında müslümanlık öncesi Türk kültür, inanç ve kabullerinin tamamını sergilenmektedir. Bazı varyantları dört yüz bin mısra olan Manas destanı Türk-Bozkır medeniyetinin Kazak -Kırgız dairesinin kültür abidesi niteliğindedir.
Büyük Türkolog Wilhelm Radloff (1837-1918) bu destanla ilgili ilk derlemeyi, Kırgızistan’ın Tokmak şehri güneyindeki Sarı Bağış boyuna mensup bir Manasçıdan 1869’da yaptı. Radloff’un derlediği yedi bölümlük Manas Destanı, toplam 11 bin 454 mısradan oluşuyor. Fakat, Manasçıların okuduğu dize sayısı, 16 bin mısra civarındadır.
Derlenmesi ve Yazıya Geçirilmesi
Manas destanının bilim camiasında ilk kez duyulmasını sağlayan Kazak bilgini Çokan Velihanoğlu’dur. Bu Kazak prensi, Cengiz Han’ın soyundan gelen biri olarak 1856 senesinde Kırgızistan’da yaptığı gezi esnasında destanın bir versiyonunu derledi. Ardından, 1861’de Rus Coğrafya Derneği’nin dergisinde “Kökütey Han’ın Aşı” adlı bölümünü Rusça’ya tercüme ederek neşretti. W. Radloff ise daha sonra, 1862, 1864 ve 1869 yıllarındaki Kırgızistan gezilerinde Manas destanından parçalar derleyerek yazıya geçirdi. Bu parçaları Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme adlı eserinin V. cildinde (St. Petersburg 1885) Kırgızca-Rusça-Almanca olarak yayımladı.
Manas destanının on üç farklı varyantı derlenmiş ve büyük bir kısmı yayımlanmıştır. Bazı varyantlar hala yazma halindedir. Kazak yazarı Muhtar Avezov, destanla ilgili önemli neşirleri ortaya çıkarmak için 1930 yılında başladığı çalışmaları otuz yıl boyunca sürdürmüştür. Kırgız, Kazak, Özbek araştırmacıları ve Türk bilim adamları arasında Abdülkadir İnan, Emine Gürsoy-Naskali, Naciye Yıldız ve Tuncer Gülensoy gibi pek çok isim de yer almaktadır.
Manas Destanı Kaç Beyit
Destanın günümüzde bir araya getirilen en hacimli biçimi Sayakbay Karalayev’in Manas-Semetey-Seytek üçlemesi olup 500.500 mısradı. Manas Destanı’nın farklı Manasçılardan derlenen altmışdan fazla versiyonunun toplam mısra sayısının 1.500.000 (bir buçuk milyon) olduğu edebiyat araştırmacıları tarafından tahmin edilmektedir.
Teması
Manas destanında yiğitlik teması geniş ve önemli bir yer tutar. Nogay boyundan gelen Manas, sadece kendi yöresini, kendi halkının özgürlüğünü, Kalmuk saldırganlarından korumakla kalmaz, parçalara ayrılan tüm Kırgız boyunu bir araya getirip halkının hürriyeti ve bağımsızlığı için çabalayan bir bahadır haline gelir. Manas’ın adıyla tüm milletin birliği, iradesi, gücü bir araya getirilip söylenir.
Manas Destanının Bölümleri Nelerdir?
1.Kısım: Manas’ın Dünyaya Gelişi
Manas’ın soyu ve doğum yeri belirtilir, Manas’ın annesi Çıyrıçı’nın çocuğu olmaması ve babası Cakıp Han’ın Tanrı’ya yalvararak bir çocuk vermesi için dua etmesi anlatılır. Yeni doğan çocuğa Manas adı verilir ve geleceği hakkında kehanetlerde bulunulur. Beşikte konuşmaya başlayan Manas, kafirleri yeneceğini bildirir. Cakıp Han, Manas’ın yetiştirilmesi için Bakay Han’ı görevlendirir. Manas çabucak büyür ve yiğit bir delikanlı olur. Hokand ve Buhara’yı haraca bağlar ve Kaşgar’da bulunan Çinlileri Turfan’a sürer.
2.Kısım: Almambet’in İslamiyeti Seçip Er Kökçö’den Ayrılması ve Manas’a Katılması
“Manas Destanı”nın ikinci bölümü, 1862 dizeden meydana gelmektedir. Bu bölüm, Almambet adlı bir kahramanın doğumundan Müslüman olup Manas’ın yanına gelene kadar geçen süreyi anlatan birinci kısma (m.1-1131) ve Almambet’in Manas’ın yanına geldikten sonraki olayları anlatan ikinci kısma (m.1132-1862) ayrılmaktadır. Almambet, Oyrot kabilesinden Kara Han’ın oğludur ve doğduğunda çevresinde olağanüstü hadiseler oluşur. Er Kökçö ile karşılaştığında Müslüman olur, ancak babası ve annesi tarafından hoş karşılanmaz. Almambet, babasını öldürerek Er Kökçö’ye katılır ve daha sonra, rakipleri tarafından iftiraya uğrar ve Manas’ın yanına gider. Almambet ve Manas arasında güç dengesi, Manas’tan yana belirtilir ve Almambet’in dizginleri yiğitlerin elinden çekmesi, onun ikinci büyük kahraman olacağına işaret eder.
3.Kısım: Er Kökçö ve Manas’ın Kavgası Dövüşü, Manas’ın Kanıkey ile Evlenmesi, Ölümü ve Yeniden Dirilmesi
Bu bölüm, 2686 dizeden meydana gelmektedir ve iki kısımdan oluşur. İlk kısımda, Manas sürüler bahanesiyle Er Kökçö ile savaşır ve tüfekle vurulması sonucunda ölür. Ancak kırk yiğit Manas’ı yer altı dünyasından geri getirir. İkinci kısımda ise Manas’ın babası Cakıp, uzun yollar kat ederek Kanıkey adlı kızı Manas’a eş olarak seçer. Bu bölümde ayrıca Manas’ın Közkaman ve Kökçököz isimli eşkıyalar tarafından zehirlenmesi olayı anlatılır ve hayvanlar Manas’ın ölümüne yas tutar. Tanrı, hayvanların üzüntüsüne karşılık olarak Manas’ın hayatını ikinci kez bağışlar.
4.Kısım: Bok-murun (Sümüklü Burun)
Bok-murun, güçlü yiğit Er Töştük’ün oğludur ve bir cenaze yemeği düzenler. Törende Manas ön plana çıkarken, Bok-murun silik kalır. Elçisi Cas-uul’un ölümüne rağmen, Bok-murun hiçbir şey yapamaz. Bu, Kökötöy’ün yerine han olamayacağını da ispatlar.
5.Kısım: Közkaman
Bu bölüm 2540 dizeden meydana geliyor ve üçüncü bölümde bahsedilen Közkaman ve Kökçököz isimli eşkıyalar tarafından Manas’ın zehirlenme olayı anlatılıyor. Zehirlenen Manas, kayın pederi Temir Han’ın yaptığı ilaçlar sayesinde kurtulur. İkinci kez hayata dönen Manas, Mekke’ye gider ve tavafta bulunur. Bu bölümde ayrıca Almambet, Kalmuk prensesi Altınay ile evlenir.
6.Kısım: Sernetey’ in Doğuşu
Bu bölümde, Manas artık hasta yatağında ve Kanıkey ile evleneli otuz iki yıl olmuştur. Kanıkey yedi aylık hamiledir ve doğacak çocuğunu görmeye kadar üçüncü kez Manas ölür. Manas, Talas Irmağı’nın kıyısına, Sulpukor (Zülfikar) dağına gömülür. Ölmeden önce, doğacak çocuğunu kırk yiğide emanet eder. Kanıkey, Manas’ın ölümünden sonra zorluklarla karşılaşır. Manas’ın kardeşleri ve babası Kanıkey’e rahat yüzü göstermez. Ancak Kanıkey’in bir oğlu olur ve Cakıp ve oğulları çocuğu öldürmek istedikleri için Kanıkey kaçar. Kanıkey ve oğlu bir müddet sonra buluşur ve babasının evine giderler. Kanıkey’in babası bir ziyafet düzenler ve çocuğa Semetey Han adı verilir. Semetey Han, Manas’ın yurduna giderek mirasını ele geçirmek ister ve Kanıkey oğlunu Bakay’a gönderir. Semetey, Bakay’ın yardımı ile Cakıp ve oğullarını öldürerek Manas’ın mirasına sahip olur.
7.Kısım: Semetey
“Manas” destanının son bölümü, Semetey ve oğlu Seytek’in hikayesini anlatmaktadır. Semetey lider olduktan sonra iyi yönetim gösteremez ve Manas’ın yiğitlerini kızdırır. Töre bilmezliği yüzünden babasının hatırasına saygısızlık yapar ve Cediger’in oğlu Er-kıyaz’a yenilir ve kaybolur. Oğlu Seytek, öldürülmek üzereyken annesi Ay-çürök kuğu şekline girerek babası Akın Han ve yiğitlerini çağıracaklarını söyler ve Er-kıyaz’ı tehdit ederek oğlunun hayatını kurtarır. Seytek büyüyünce Er-kıyaz’ı öldürür ve atası Manas’ın yaşadığı Talas Ovasından Taşkent’e kadar olan yerlerde hüküm sürer.
Kırgız Türklerinin ulusal kahramanı Manas’ın etrafında örgülenen Manas Destanı’nın ilk bölümünden itibaren; Manas’ın doğumu, daha beşikte iken konuşmaya başlaması, kafirleri yeneceğini söylemesi, büyüyüp delikanlı olunca Çinlileri yenmesi, Müslüman yiğit Almanbet’le tanışıp, birlikle birçok savaşa girmeleri, Manas’ın evlenmesi, düşmanları tarafından iki defa öldürülmesine rağmen tekrar dirilmesi, Mekke’yi ziyaret ve Kabe’yi tavaf etmesi, lirik şiir üslubuyla anlatılır.