Özne
Özne Nedir
Cümlede yüklemin gösterdiği işi, oluşu, hareketi yapan veya durumu üzerine alan unsurdur. Özne, cümlede yapan veya olanı karşılar. Yüklemi fiil olan cümlelerde özne, işi yapanı bildirir. Yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren fiil cümlelerinde özne, eylemin belirttiği olanı gösterir.
Özne Nasıl Bulunur
Cümlenin ögelerinde özneyi bulmak için yükleme “kim, ve ne” soruları sorulur. Özne, fiil cümlelerinde kip ekinden önceki kısma “-an, -ne kim, -an, -en ne?” soruları sorularak bulunur. İsim cümlelerinde ise zaman ekinden önceki kısma “ olan kim, eden kim; olan ne, eden ne?” soruları sorularak bulunur.
Özne Çeşitleri (Türleri)
Yüklemi etken çatılı olan veya isim olan cümlelerin öznelerine gerçek özne, yüklemde bulunan şahıs ekinden anlaşılan özneye gizli özne, yüklem i edilgen çatılı fiil olan cümlelerin öznesine sözde özne, cümlede işi yapan ama zarf tümleci görevinde kullanılan özneye örtülü özne, dönüşlülük zamiriyle pekiştirilmiş özneye ise pekiştirilmiş özne adı verilir. Özne farklı sözcük tü r ve gruplarından oluşabilir.
Örnek:
Otobüsün şoförü yolculara çok kaba davranmıştı. (Kaba davranan kim?)
- Utancımdan yanaklarım kızarmıştı. (kızaran ne?)
- Gökvüzü masmaviydi, (masmavi olan şey gökyüzü)
- Öğretmen, yine bize nasihat ediyor, (işi yapan, öğretmen)
Not: Cümlede özne kimi zaman bir kelime ya da kelime grubu olarak yer almaz. Böyle yapılarda özne, yüklemin sonundaki şahıs ekinden anlaşılır. Bu tür cümlelerde şahıs ekinin işaret ettiği zamir cümlenin öznesi olur. Bu tür öznelere gizli özne de denir. Ancak burada anlamca bir gizlilik söz konusu değil şekil bakımından bir gizlilik durumu mevcuttur.
Özne Örnekleri Cümleleri
Geçen yaz İspanya’ya gittik. (biz)
Işığı görür görmez kayboldu. (o)
Ne kadar çok çalışırsanız o kadar başarılı olursunuz. (siz)
Ne kadar alıngan bir insansın! (sen)
Gülerim ağlanacak hâlime, (ben)
NOT: Cümlede özne eksikliği ya da özne yüklem uyuşmazlığı anlatım bozukluğuna yol açar.
Öznenin Özellikleri Nelerdir
(1) Kişi Yönünden
Özne tekilse, yüklemin kişisi de tekil olur.
Örnek:
Sen, konuşurken kaybediyorsun.
- Birden fazla öznenin kullanılması durumunda, özne hangi kişi zamiriyle karşılanıyorsa yüklem de o kişiyi gösteren şahıs ekini alır.
Örnekler:
- Sen ve ben, gözyaşıyla ıslanmış hamurdanız.
- Arkadaşım ve ben aynı duyguları paylaşıyorduk.
Belgisiz zamirler özne olduğunda, hangi şahıs iyelik eki almışsa yüklem de o kişiyi vurgular.
Örnekler:
- Hepimiz çok mutluyuz.
- Çoğunuz yorgundunuz.
(2) Teklik-Çokluk Yönünden
Soyut kavramlar ve insan dışındaki somut kavram adları çokluk durumunda özne olduğunda yüklem teklik olur.
Örnekler:
- Kuşlar uçuyor.
- Hayvanlar bir yerlere saklandı.
- Bülbüller öter, güller açar şad gönül yok.
İnsanla ilgili çokluk durumundaki adlar özne olduğunda yüklem, hem tekil hem çoğul olabilir.
Örnekler:
- Çocuklar, annelerini çok kızdırmıştı, (kızdırmışlardı)
- Komşularımız, bahçede çay içiyorlar, (içiyor)
İnsan dışındaki varlıkların kişileştirmesi durumunda (teşhis sanatı) ve çokluk özne olduğu durumlarda yüklem de çokluk olur.
Örnekler:
- Bu sözlere dağlar taşlar şaştılar. insanlığı anlatan şehirler artık konuşmuyorlar.
Özne teklik olduğu hâlde söze saygı ya da alay anlamı katmak için yükleme çoğul olarak ek getirilir.
Örnekler:
- Müdür Bey, daha çıkmadılar. (saygı)
- Beyefendi, sınıfımızı teşrif ettiler maşallah, (alay)
Teklik veya çokluk hâlindeki topluluk isimleri, cümlede özne olarak kullanıldığında yüklem tekil olur.
Örnekler:
- Ordular, savaşa hazır bekliyordu.
- Çobanın bir anlık gafletinden yararlanan sürü dağılmıştı.
- Belirsizlik sıfatlarıyla veya sayı sıfatlarıyla kurulmuş olan sıfat tamlamalarının özne olduğu cümlelerde yüklem tekil olur.
Örnekler:
- Dört kisi. masanın etrafında oturmuş, hayallerini masaya yatırıyordu.
- Bu olaya, birçok insan aynı tepkiyi göstermişti.
Not: Karşılıklı konuşmalarda, sorulara cevap verilirken yüklemin söylenmemesi durumuna eksiltili (kesik) cümle adı verilir. Bu tür cümlede anlam yükleme ihtiyaç duyulmayacak kadar açıktır.
Örnek:
— Gökçen ne yapıyor?
— Resim. (Gökçen resim yapıyor.)
— Bu şiiri en güzel kim okur?
— Ben. (Bu şiiri en güzel ben okurum.;
Yüklem sayısı kadar cümle vardır.
Özne ile ilgili örnek sorular
Beni savunmasız hale getirecek ve teslim olmaktan veya hakkımda söylenecek sözü kabul etmekten başka çaresi kalmayacak bir hâle getirmesi gerekti.
Bu cümlenin öznesinde aşağıdakilerden hangisi bulunmamaktadır?
A) Ad eylem öbeği B) Birleşik eylem C) Bağlama öbeği D) ortaç grubu E) ulaç öbeği
Yanıt E
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne ortaç öbeğinden oluşmuştur.
A) Oğul, her zaman babasının yanında çalışır ve işleri öğrenmeye çalışırdı.
B) Bir gün, babası ona bir çantayı vererek yakındaki kasabaya gitmesini söyledi.
C) Çaresiz kalan oğul, babasının kendisine olan güvenini kaybetmek istemiyordu.
D) Yaşadıkları, onun hayatı boyunca dürüstlük ilkesine bağlı kalmasını sağlamıştı.
E) Babası onu sakinleştirerek ona, dürüstlüğünün takdir edildiğini söyledi.
Yanıt C