Eşitlik Eki
Eşitlik Ekleri Nelerdir?
Dilimizde kelime gruplarında cümlede fiilin nasıl ve ne şekilde olduğunu veya yapıldığını fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek için isim eşitlik haline girer. İsim fiilin kendisi gibi kendisine benzer bir şekilde cereyan ettiğini göstermek İçin eşitlik halini alır. Eşitlik hali ise eşittik ekleri ile yapılır.
Eşitlik ekleri bir eşitlik, gibilik, benzerlik ifade ederler. Onun için bu eklere benzerlik ekleri de diyebiliriz. Eşitlik ekleri, ismi fiile bağlayan hal ekleridir. Eşitlik ekleri, ismi yalnız fiile bağladığı için adların eşitlik halleri daima zarf olurlar.
1- Asıl eşitlik eki; – ca, • ce, – ça, • çe dir. İnsan-ca, iyi-ce, ben-ce,ak-ça… gibi. Bugün diğer hal ekleri gibi isim cinsinden bütün kelimelere getirilememekte, daha çok sıfatlara, zamirlere ve zarflara gelmekte, asıl isimlerden sonra çok az kullanılmaktadır. Eşitlik ifadesi için asıl isimlerden sonra umumiyetle önadlar, adıllar ve belirteçlerden sonra da birçok defa, gibi, kadar, olarak gibi edatlar ve şekiller kullanılmaktadır.
İnsan gibi, taş gibi, tepe kadar, açık olarak misallerinde olduğu gibi, ekin işleklik sahası eskiden daha geniştir. Bazı misallerde, hem de eşitlik ifadesi taşıyan misallerde kendisinden sonra yapım ve iyelik eklerinin gelmesi de ekin bu yapım eki olmasına yaramıştır Gerçekten, ekin, çekim ifadesi taşıdığı bazı misallerde kendisinden sonra küçültme ve iyelik eklerinin geldiği görülür.
Açık-ça-sına, deli-ce-sine. yavaş-ca misallerinde olduğu gibi, ekin içine katıldığı • cası- na, • cesine, – çasma, – çesine birliği yeni bir eşitlik eki şeklinde isimlerden ve fiillerden sonra bir edat gibi bol bol kullanılmaktadır. Alçak-casına, aptal-casına, sürükler-cesine. boğulur-casına, misallerindeki gibi. – ca, -ce, -çe, -ça eki vurgusuzdur. Vurguyu daima kendisinden önceki hece üzerine atar. Kendisinden önceki hece üzerinde bulunan bu vurgu ise hep kuvvetlidir.
Örnek Cümleler
İnsanca: Her bireyin eşit haklara ve değerli bir yaşama sahip olması için insanca koşullar sağlanmalıdır.
Çocukça: Onun çocukça davranışları her zaman gülümsememe neden olur.
Delice: Sevdiğimiz şarkı çalarken, delice dans etmeye başladık.
Kiloca: Bu elbise bana biraz kiloca görünüyor, belki bir beden küçüğünü denemeliyim.
Akılca: Sorunları akılca analiz edip, mantıklı çözümler bulmak her zaman önemlidir.
Bence: Bence en iyi seçenek, bu konuyu uzlaşma yoluyla çözmek.
Sence: Bu filmi izledin mi? Sence bize tavsiye eder misin?
Binlerce: Konser alanına binlerce kişi akın etti ve enerji dolu bir atmosfer oluştu.
Senelerce: Onlar senelerce süren evliliklerini kutluyorlar.
Dakikalarca: Onu beklerken dakikalarca saatime bakmaktan sıkıldım.
Sessizce: Uykuya dalmadan önce sessizce kitap okumayı severim.
Açıkça: Lütfen talimatları açıkça ifade edin, böylece herkes anlayabilir.
Gizlice: Kardeşim, çikolataları gizlice yemeye çalışırken onu yakaladım.
İrice: O, irice yapısıyla herkesin dikkatini çeken biriydi.
Büyükçe: İhtiyacım olan sandalyeden biraz daha büyükçe olanını getirebilir misiniz?
Yaşlıca: Komşumuz, yaşlıca bir adam olmasına rağmen hâlâ enerjik ve aktif bir hayat sürüyor.
2- Türkçede kullanılan ikinci eşitlik eki: – cak, – çek, – çak, – çek’tir. Osmanlı Türkçesinde ek çekim sahasında da yapım sahasında da olduğu gibi işlekliğini kaybetmiş ve bugün klişeleşmiş olarak ancak bir iki misalde kalmıştır. Çabu-cak, ev-cek gibi. Bu ek de eşitlik eki olarak vurgusuzdur ve vurgu kendisinden önceki hece üzerinde bulunur. Fakat yapım eki iken vurguludur.
Örnekler:
Ailecek: Tatil için ailecek deniz kenarına gitmeyi planlıyoruz.
Çabucak: Son dakika hazırlıklarını çabucak tamamlayarak, trenden son saniyede atladık.
Yavrucak: Küçük yavrucak, annesinin yanında sıcak bir yuva buldu.
Büyücek: Kısa sürede büyücek bir çiçek haline gelen fidan, bahçede göz kamaştırıcı görünüyor.
3- Türkçede kullanılan üçüncü eşitlik eki -layın -leyin dir. Bu ek yapım ekleri bahsinde de görüldü. Eski Anadolu Türkçesinde de oldukça işlek bir eşitlik eki olarak kullanılmıştır. deniz-leyin, evvelki-leyin, buy- ruğı-n-layın, gördüğüm-leyin, misallerinde olduğu gibi sonradan ek bu çekim eki fonksiyonunu kaybetmiş ve bugün ancak bir iki misalde bir yapım eki halinde klişeleşip kalmıştır. Ak-şam-leyin, sabah-leyin, gece-leyin gibi. Bu ek de eşitlik eki olarak vurguyu kendisinden önceki heceye atar.