Hazarlar
Kafkasya ile Karadeniz’in Kuzeyi arasındaki havzada Böri Şad önderliğinde kurulmuştur. Devlet idarende “İhtiyarlar Meclisi” adı verilen bir mecliste etkili olmuştur. Kısa sürede hâkimiyet alanlarını genişleten Hazarlar İtil ve Don Nehirleri çevresine de hâkim olmuşlardır. Bizans İmparatorluğu ile kurdukları ittifakla Sasanilerle yoğun mücadele etmişlerdir. Bizans ittifakını kuvvetlendirmek adına Bizans İmparatoru V. Konstantinos’a gelin gönderilen Prenses Çiçek’den doğan Leon 775-780 yılları arasında Bizans İmparatoru olmuştur. Anne tarafından Türk olan Leon bu nedenle Bizanslılar tarafından “Hazar Leon” olarak adlandırılmıştır.
Hazar Denizi’ne adını veren Hazarların temel geçim kaynaklarını ticaret teşkil etmiş olup; Kürk Yolu üzerinde yoğun ticari eylemlerde bulunmuşlardır. Bu yola hâkim olma adına komşu devletlerle de mücadele eden Hazarlar Büyük Bulgarya Devletinin bölünmesine neden olmuşlardır. Hz. Osman döneminde Kafkaslarda ilerleyen İslam ordularının kendi kapılarına dayanması üzerine İslam Devleti ile 651’de Belencer Savaşı’nı yapmış ve bu savaşta İslam ordularını yenilgiye uğratarak başkentleri Belencer’i kurtarmışlardır.
Hazarların Belencer Savaşı’nda aldıkları galibiyet İslam Dininin Avrupa’da ve Kafkaslarda yayılmasını geciktirmiştir. Hazarların varlık gösterdiği dönemde sadece kendileri için değil bütün bölge için huzur kaynağı olmaları 7. Yüzyılla 9. Yüzyıl arası dönemin “Hazar Barış Çağı” olarak adlandırılmasını sağlamıştır. Bu dönemde Hazarlar tarafından Doğu Avrupa’nın tamamı asayişe kavuşturulmuştur.
Hazarların başta Macarları ya da Peçenekleri gözetim ve denetim altında tutarak kuzeybatı sınırını korumak istemeleri ve bölgede asayişi sağlamak istemeleri üzerine Şarkel Kalesi’ni inşa etmişlerdir. “Beyaz Kale” anlamına gelen Şarkel Kalesi’nin yapımında Bizanslı mühendislerden de yardım alan Hazarlar bu kaleyi 835 yılında tamamlamışlardır. Hazarlar, hükümdarları Bulan Hakan döneminde Museviliği kabul etmiş ve Karay Mezhebini (Karaim) benimsemişlerdir. Museviliğin Karay Mezhebi daha çok merkez yönetiminde bulunanlar ve hanedanda yayılmış olup halk arasında ise daha çok Hristiyanlık, Müslümanlık ve Şamanizm yayılmıştır.
Hazar ülkesinde tam bir dini hoşgörü etkili olmuştur. Bunun en güzel örneklerini ülkedeki davaların iki Müslüman, iki Hristiyan, iki Musevi ve bir Şamanist olmak üzere toplamda 7 üye tarafından görülmesi ve ülkede kabul gören inançlara ait ibadethanelerin yan yana kurulması oluşturmaktadır. Ordularında paralı askerlere yer vermişlerdir. Hazarlar, devlet ve ordu teşkilatlanası konularında Rus Knezliklerini etkilemişlerdir.
Ünlü Arap seyyah İbn-i Havkal eserinde Hazarlar’a geniş yer vermiştir. Havkal eserinde Müslümanların başında “Hazz” denilen hakanın görevlisinin olduğunu yazmaktadır. Peçeneklerin saldırılarıyla zayıflayan Hazarlar, 958’de Ruslar tarafından dağıtılmışlardır. Günümüz Karaim Türkleri Hazarlardan gelmektedir.