Kültigin Anıtı
Kültigin Kimdir
Kültegin Bilge Kağan’dan sadece 1 yaş küçük olmakla birlikte hiçbir zaman abisinin yerine geçmeyi düşünmemiş ve devlete hizmet etmiştir. Bu anlamda kardeşini çok sevdiği bilinen Bilge Kağan, Kültegin’in ölümünün ardından “küçük kardeşim Kül Tegin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu, zamanın takdiri Tanrı’nındır. Kişi-oğlu ölmek için yaratılmıştır, kendimi bıraktım, gözden yaş akıtarak, gönülden feryat ederek yanıp yakıldım” diyerek acısını dile getirmiştir.
Pek çok çevre tarafından Bilge Kağan’dan daha kudretli bir hükümdar olabileceği vurgulanan Kültegin Kutluk Devleti’nin varlığı adına ömrü boyunca mücadele etmiştir. “Yenilmez Savaşçı” olarak adlandırılan Kültegin’in cenaze törenine (yuğuna) komşu devletlerden de heyetler katılmıştır. Kültegin’in ölümünden sonra Bilge Kağan çok fazla sefere de çıkmamıştır. Son seferini 734 yılında Kitan ve Tatabılara karşı yapan Bilge Kağan bu mücadelelerden de başarıyla ayrılmıştır.
Bilge Kağan 734’de Çin tarafından kandırılarak kendi yanlarına çekilen Buyrukçur isimli yardımcısı tarafından zehirlenerek öldürülmüştür. 50 yaşında ölen Bilge Kağan döneminde Göktürk Devleti’nin sınırları Çin’in Şan-Tung ovasından, İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı havalisi ve Batı Demir Kapı’ya (Ceyhun Irmağı’nın yakınında Semerkand-Belh yolu üzerinde) kadar ulaşmıştır.
Bilge Kağan’ın ölümünün ardından zayıflamaya başlayan Kutluk Devleti’nin başına önce Tengri Han İyan ardındansa Ozmiş Kağan geçmiştir. Her iki döneminde de gerileyişini sürdüren Kutluk Devleti’nin son hükümdarı Po-mei olmuş 745’de yaşanan Basmil, Karluk ve Uygurlar’ın isyanı sonucu devlet yıkılmıştır. Kutluk Devleti’nin yıkılışında diğer Türk Devletlerinde olduğu gibi Çin entrikaları etkili olmamış; devlet Türk boyları tarafından yıkılmıştır.
Kültigin Abidesi – Anıtı – Yazıtı (732 )
Yazarı Yoluğ Tigin’dir. Bilge Kağan savaşta ölen kardeşi Kültigin adına diktirmiştir. Kültigin Anıtı , anı-söylev karışımıdır. Anlatım sanatıdır. Kül Tigin anıtı 732 yılında dikilmiştir. Bu yazıt Kül Tigin’in ağabeyi Bilge Kağan tarafından diktirilmiştir. Yazıt boyunca konuşan da Bilge Kağan’dır. Yazıtın üç yüzü Runik harfli Göktürkçe, bir yüzü ise Çincedir. Yazıtın doğu yüzünde 40, güney ve kuzey yüzünde ise on üçer satır bulunmaktadır.
Hay allah razi olsun, digerleri cok uzundu,bu kisa ve öz.