Fiiller (Eylemler)
İş, oluş veya durum bildiren sözcüklere fiil denir. Fiiller yalın hâldeyken mastar ekini (-mek, -mak) alır: koş-(mak), gül-(mek), ara-(mak), uyu-(mak). Cümlede kullanılırken mastar eki kullanılmaz. Aşağıdaki cümlede altı çizili kelimeler fiil görevindedir.
Örnek: Kan Turalı der. Oğuz beylerini ağırladı.
ANLAMINA GÖRE FİİLLER
Fiiller anlam bakımından üçe ayrılır:
a) İş (Kılış) Fiilleri
Yapılan işten etkilenen bir nesnenin bulunduğu fiillerdir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler iş fiilidir.
Örnek: Babası oğlancığını gördü Allah’a şükürler eyledi.
Yeşil, alaca, güzel çimene çadır dikti.
b) Durum Fiilleri
Yapılan işten etkilenen bir nesnenin bulunmadığı fiillerdir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler durum fiilidir.
Örnek: Sarı elbiseli Selcen Hatun köşkten bakar.
Kan Turalı ayağa kalktı.
c) Oluş Fiilleri
Zamanla meydana gelen değişmeyi gösteren fiillerdir. Bu fiillerde, fiil genellikle kendiliğinden ger-
çekleşir. Aşağıdaki altı çizili kelimeler fiil görevindedir.
Örnek: Çocuğun saçı uzamış.
Kan Turalı gün geçtikçe iyileşti.
Şahıs Ekleri
Şahıs ekleri, oluş ve kılışın kim veya kimler tarafından yapıldığını gösteren eklerdir. Varlık ve nesnelerin
fiiller içinde gerçekleştirdikleri hareketlerin hangi şahsa ait olduğu ancak şahıs ekleriyle belli
olmaktadır. Dilimizde teklik ve çokluk biçimleriyle altı türlü şahıs eki vardır:
Çekimli Fiil
Fiillerin, kip ve kişi eki alarak kullanılmasıdır. Şahıs eki her zaman bulunmayabilir.
Fiil Kök / Gövde + Kip + Kişi Eki
Aşağıda yüklem olarak verilen örnekler çekimli fiildir.
Örnek: Yedi gün yedi gece at koşturdum.
Evini çözdü, devesini bağırttı, kara koç atını kişnetti, geceyi gündüze kattı, göçtü.
Birleşik Çekimli (Zamanlı) Fiil
Çekimli fiiller, taşıdıkları kip sayısına göre basit kipli veya basit zamanlı fiiller ve birleşik kipli veya
birleşik zamanlı fiiller olmak üzere başlıca iki gruba ayrılır.
Basit kipli fiiller, yapılarında şekil ve zaman kavramı taşıyan tek kip bulunan fiillerdir. Bunlar bildirme
ve tasarlama kipleri bölümlerinde incelenmiştir.
Birleşik kipli fiiller, içinde birden fazla kip eki bulunan fiillerdir. Fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek
biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır.
Birleşik çekimli fiiller üçe ayılır:
1. Hikâye Birleşik Çekimi (i, -di): Basit çekimli fiillere “di’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Sarhoş yiğit hem iki canavarla savaşmıştı.
2. Rivayet Birleşik Çekimi (i, -miş): Basit çekimli fiillere “miş’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek
yapılır.
Örnek: At ayağı çabuk (yel gibi), ozan dili çevik olurmuş.
3. Şart Birleşik Çekimi (i, -se): Basit çekimli fiillere “dilek-koşul” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek: Anamın yüzünü görmeden bu gelin odasına girersem
Fiillerde Olumsuzluk
Fiilleri olumsuz bir anlatıma sokabilmek için fiil kök veya gövdeleri ile fiil çekimi ekleri arasına
“-ma, -me, -maz, -mez” olumsuzluk eki getirilir. Olumsuzluk ekinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelmişse,
iki ünlü arasına bir kaynaştırıcı “-y” ünsüzü girer. Olumsuzluk ekinin çekim sırasında bir ses değiş-
mesine uğradığı yerler de vardır. Ekin ünlüsü “-yor” ekindeki y’nin etkisi ile daralmaya uğrayarak “-mı,
-mi” biçimine dönüşür.
Örnek: Benim aşıklarım çoktur, ansızın dört nala gelmesin, tutup yiğidimi öldürmesinler.
Verilen yönergeleri okumuyorsun.
Fiilde Anlam (Zaman) Kayması
Bir fiil kipinin kendi anlamı dışında, başka bir kip yerine kullanılmasıdır. Şimdiki, geniş, gelecek zaman
kiplerinde anlam kayması olabilir. Aşağıdaki örneklerde zaman kaymaları gösterilmiştir.
Örnek: Turalı bir gün şehre gider. (“gitmiş” yerinde)
Acele etme, birazdan gideriz. (gelecek zaman yerinde)
O, bu iyilikleri hep yapıyor. (geniş zaman yerine: yapar)
Ama çok dikkatli olacaksın. (gereklilik kipi anlamda: olmalısın.)
