Sıfatlar
Sıfat Nedir?
Varlıkları belirten veya niteleyen kelimelere sıfat denir. Sıfatlar bir ismin önüne gelerek o ismi çeşitli yönleriyle niteler ya da belirtir. Sıfatların niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere başlıca iki çeşidi vardır.
1. Niteleme Sıfatları
Varlıkların durumlarını, biçimlerini, renklerini kısacası nasıl olduklarını gösteren kelimelere niteleme sıfatları denir.
Örnekler:
- Es deli rüzgârlarla.
- Uzun uzun kamışlar, ucunu budamışlar.
- Yeşil gözlerinden muhabbet kaptım.
2. Belirtme Sıfatları
Varlıkları çeşitli yönleriyle belirten kelimelerdir. Belirtme sıfatlarının çeşitleri şunlardır.
Varlıkları işaret yoluyla belirten kelimelerdir: “bu adam, şu elbise, o masa”
Varlıkları sayı yoluyla belirten sıfatlardır. Sayı sıfatlarının çeşitleri şunlardır:
1) Asıl Sayı Sıfatları
Adlara sorulan kaç sorusunun cevabı niteliğindeki sıfatlardır.
Örneğin, “Yedi yüz öğrenci, yetmiş iki millet” gibi.
2) Sıra Sayı Sıfatı
İsimlere sorulan kaçıncı sorusunun cevabı niteliğindeki sıfatlardır.
Örneğin: “beşinci mevsim, dokuzuncu sınıf’ vb.
3) Üleştirme Sayı Sıfatları
İsme sorulan kaçar sorusuna verilen cevap niteliğindeki sıfatlardır, örneğin, “beşer kişilik grup, ikişer kalem” vb.
4) Kesir Sayı Sıfatları
İsme kaçta kaç sorusu sorulduğunda alınan cevap kesir sayı sıfatını belirtir. Örneğin, “yüzde yirmi enflasyon, dörtte bir hisse, çeyrek elma” gibi.
5) Topluluk Sayı Sıfatları
Örneğin, “ikiz çocuk, üçüz bebek” vb.
Varlıkları tam olarak değil de aşağı yukarı belirten sıfatlardır: “birtakım kişiler, bütün mevsimler, bir gün, bazı günler, her çocuk vb.”
Varlıkların durumlarını, yerlerini, sayılarını soru yoluyla belirten sıfatlardır.
Örnekler:
Bazı durumlarda sıfat tamlamasını oluşturan unsurlardan isim unsuru kullanılmaz, tek başına sıfat unsuru kullanılır. İsmin aldığı ek sıfata geçer. İşte ismin yerine kullanılan bu sıfata adlaşmış sıfat denir.
- Nasıl bir fikir geliştirdiler?
- Hangi çocuk sınıfta değil?
- Bu ne biçim bir gülüş?
- Kaçıncı katta oturuyorsun?
İsimleri unvan yönünden niteleyen sıfatlardır.
Örnekler:
Bayan Aylin sınıfımızı teşrif ettiler.
Bu hastayı Doktor Ragıp’a sevk edin.
Şeyhülislam Esat Efendi Osmanlı döneminde yaşamış bir din büyüğüdür.
Not: ” Bazı durumlarda sıfat tamlamasını oluşturan unsurlardan isim unsuru kullanılamaz, tek başına sıfat unsuru kullanılır. İsmin aldığı ek sıfata geçer. İşte ismin yerine kullanılan bu sıfata adlaşmış sıfat denir.
Örnek: İvi insanlar daima el üstünde tutulur. İyiler daima el üstünde tutulur.
Hasta adam hemşireden bir bardak çay istedi. Hasta, hemşireden bir bardak çay istedi. (Bu cümlede adlaşmış sıfattan sonra mutlaka virgül kullanılmalı. Aksi takdirde “hasta hemşire” gibi yeni bir sıfat tamlaması oluşur ve anlam tamamen bozulur.
Sıfat Tamlaması
Bir ismin kendisini niteleyen veya belirten bir sıfat unsuruyla oluşturduğu sözcük öbeğidir. Burada isim tamlanan, sıfat ise tamlayan durumundadır.
Örnekler:
beyaz güvercin
tamlayan tamlanan
yiğit delikanlı
tamlayan tamlanan
ikişer gün
tamlayan tamlanan
Not: Sıfat tamlamaları kimi zaman isim tamlamalarıyla iç içe girer. Sıfat tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan görevinde bulunabilir. Bunların yanında, sıfat tamlamalarında kimi zaman tamlanan, isim tamlaması biçiminde olabilir.
Örnekler:
- tarihin dipsiz derinlikleri (belirtili isim tamlaması)
tamlanan sıfat tamlaması biçiminde
- mavi denizlerin essiz güzelliği (belirtili isim tamlaması)
tamlayan ve tamlanan sıfat tamlaması hâlinde
eski protokol yolu (sıfat tamlaması)
tamlayan belirtili isim tamlaması biçiminde
Kimi zamanlarda ise iki sıfat tamlaması iç içe bulunabilir.
Örnekler:
- bir tatlı huzur (sıfat tamlaması)
tamlanan sıfat tamlaması biçiminde
- iki kırık kulplu küp (sıfat tamlaması)
tamlanan sıfat tamlaması biçiminde
- kırık kulplu küp (sıfat tamlaması)
tamlayan sıfat tamlaması biçiminde
Yapılarına Göre Sıfatlar
Sıfatlar yapıları yönünden üçe ayrılır:
Basit Sıfatlar : Kök durumunda olan sıfatlardır. Örnek : iki sandal, eski yüzler, bu ev
Türemiş Sıfatlar : Ad ya da eylem tabanlarına çeşitli yapım eklerinin getirilmesi ile oluşan sıfatlardır. Örnek : bulanık su, bitkin yüzler, kapıdaki nöbetçi, susuz yaz
Bileşik Sıfatlar : Birden çok sözcüğün, birleşmesinden oluşan sıfatlara yapıları yönünden bileşik sıfat denir. Bileşik sıfatlar iki grupta incelenir.
Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar : Anlam olarak bir tek kavramı gösterdiği için biçimce bileşik yazılan sıfatlardır. Örnek : yalın-ayak çocuklar, boş-boğaz kadınlar
Kurallı Bileşik Sıfatlar : Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak anlamca kaynaşmış olan sıfatlardır.
Kurallı bileşik sıfatlar genel olarak şu yollarla yapılır :
Bir sıfat tamlamasında tamlanan durumundaki ada “-lı, -li” ekinin getirilmesiyle :
Örnek :
Sıfat tamlaması sıfat tamlaması
Büyük kapı-lı ev güzel göz-lü kız
Sıfat Ad Sıfat Ad
Sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında tamlanan durumundaki ada – lı, -lik ekinin getirilmesiyle:
Örnek : Sıfat tamlaması Sıfat tamlaması
On yıl-lık bekleyiş iki ay-lık süre
Sıfat Ad Sıfat Ad
Bir takısız ad tamlamasında, tamlayan durumundaki ada “-lı, -li” ekinin getirilmesiyle :
Örnek : Takısız ad tamlaması Takısız ad tamlaması
Mermer sütun-lu saray deri mont-lu çocuk
Sıfat Ad Sıfat Ad
Bir sıfat tamlamasında adla sıfatın yeri değiştirilerek ada üçüncü tekil kişi iyelik eki (-i, -si) getirmesiyle :
Örnek : yıkık duvar duvarı yıkık ev
Sıfat tamlaması
Kırık cam camı kırık pencere
Sıfat tamlaması
Ayrılma (-den) durum eki almış bir addan sonra kullanılan ad eylemler birleşik sıfat oluşturur.
Örnek : baba-dan kalma ev
Sıfat Ad
Ana-dan doğma sakat
Sıfat Ad
