Dilin Türleri ve Alt Birimleri
Genel Olarak Dilin Türleri ve Alt Birimleri
a- Ana Dili:
İnsanın başlangıçta annesinden ve doğup büyüdüğü aile ve soyca bağlı bulunduğu toplum çevresinden öğrendiği dildir. Bu dil, bir insanın bilinç altına iner ve onun, kişilerle, toplum arasındaki ilişkilerinde en güçlü bağı oluşturur.
b) Ana Dil:
Ses ve şekil yapısı, anlam özellikleri bakımından birbirinden az çok farklılaşmış olan lehçelerin, köken bakımından bilinmeyen bir tarihte birleştikleri ortak dildir. Roman dillerine kaynaklık eden Latince ve Türk Lehçelerine kaynaklık eden Ana Türkçe buna örnek olarak verilebilir. Bir dili ana dil yapan ölçütler; sayı adları ile sayı sisteminin olması, kendine mahsus şahıs zamirlerinin bulunması, vücut ve organ adlarının bulunması gibi hususlar olarak sıralanabilir.
c) Yazı (Kültür) Dili:
Bir dilin ses, anlam ve söz dizimi yönlerinden tespit edilen kurallarına yüzde yüz uyularak meydana gelir. Bir bölgenin konuşma dilinin o dile esas alınmasından doğar. Türkiye Türkçesi adı verilen yazı dilimize kaynaklık eden ağız İstanbul Ağzı’dır.
ç) Konuşma Dili:
Günlük hayatta kullanılan ve farklı söyleyiş özelliği gösteren dildir.
d) Yapma Diller:
İnsanlar tarafından sonradan oluşturulan dillerdir. Martin Scheyer’in icat ettiği Volapük dili, Polonyalı doktor Zemanhof un oluşturduğu Esperanto dili vb.
3) Dilin Alt Bilimleri:
Bir dil, hayatta kaldığı sürece yayıldığı coğrafyanın, temasta bulunduğu kültürlerin ve o dili konuşan toplumdaki gelişmelerin tesiriyle dönem dönem çeşitli değişiklikler gösterir. Bu değişikliklerin önemine ve dilin grameri üzerindeki etkisine göre dilciler bazı terimleri kullanmaktadırlar.
a) Lehçe (Uzak Lehçe):
Bir dilin, metinlerle takip edilen dönemlerinden önce ana dilden ayrılan kollarına lehçe denir. Bir dilin lehçeleri arasında ses, şekil ve kelime bakımlarından büyük farklılıklar vardır. Bu nedenle bu lehçeleri konuşan insanlar, aynı millete mensup olsalar bile birbirleriyle anlaşamazlar.
Türkçenin Lehçeleri: Türkçenin Çuvaşça ve Yakutça adı verilen iki lehçesi vardır. Son zamanlarda Halaçça’nın da Türkçenin bir lehçesi olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır.
b) Şive / Diyalekt (Yakın Lehçe)
Bir dilin metinlerle takip edilen dönemlerinden sonra ana dilden ayrılan kollarına şive denir. Şiveler arasında anlaşmayı engelleyecek seviyede farklılıklar mevcut değildir. Daha çok ses değişmelerine, ses ve kelime konusundaki tercihlere dayalı farklılıklar söz konusudur.
Türkçenin bugün kuvvetli kültür ve edebiyat dili hâline gelmiş şiveleri vardır.
Türkçenin Şiveleri: Azeri Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kazak Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Balkan Türkçesi…
c) Ağız /Aksan
Bir dilin, bölgeden bölgeye hatta şehirden şehre değişiklik gösteren, konuşma ve telaffuz farklılıklarına dayalı küçük kollarına ağız denir. Ağızlar, bir şivenin aynı siyasi sınırlar içindeki kelimeleri farklı söyleyiş özelliğine dayanır. Türkiye Türkçesinin Anadolu’nun çeşitli yörelerinde az çok farklılıklarla konuşulduğu bilinmektedir. İstanbul Ağzı (yazı diline kaynaklık teşkil eden ağız), Konya Ağzı, Antep Ağzı, Trakya Ağzı, Kastamonu Ağzı vb.
Son zamanlarda Türkçede ağız çalışmalarına ağırlık verilmiş ve fonetik ayrılıklardan başka, yapım ekleri ve çekim eklerinin yazı dilinden çok değişik işlevlerde kullanıldığı tespit edilmiştir.