Çağatay Türkçesi
Çağatay Türkçesi Hakkında Kısaca Özet Bilgi
Çağatay terimi Cengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay’dan gelmektedir. Çağatayca, Timurlular (1405-1506) devrinde gelişen ve Karahanlı ile Harezm Türkçesinden sonra Orta Asya’da ortaya çıkan üçüncü yazı dilidir, Ali Şir Nevayi döneminde klasik bir edebi dil hâline gelmiştir. 15. yüzyıldan sonra 20. yüzyıla kadar Türk dünyasında esasen iki ayrı yazı dili kullanılmıştır: Oğuzlara dayanan Türk topluluklarının kullandığı Batı Türkçesi (Osmanlı Türkçesi-Azeri Türkçesi), bu sınırın doğusunda kalan Türk topluluklarının kullandığı Türkçeye verilen addır.
Çağatay Türkçesi Dil Özellikleri
• İlk hecede e > i değişmesi vardır; men > min, sen > sin.
• Bazı kelimelerde p > f değişmesi vardır; toprak > tofrak, yaprak > yafrak.
• Bazı kelimelerde kelime başında t > d değişimi görülür; ti- > di-, teg > deg.
• w > v değişmesi vardır; ew > ev, tawar > tavar.
• d > z > y değişimi Çağatay Türkçesinde y şeklindedir; adak > ayak.
• Birden fazla heceli kelimelerde kelime sonunda yer alan “g” sesi tozsuzlaşıp “k” olmuştur.
Kalınlık-incelik uyumu sağlamken düzlük-yuvarlaklık uyumu sağlam değildir.
Kelime başında y türemesi görülür; ırak > yırak.
Çağatay Türkçesinin Dönemleri
(a) Klasik Öncesi Devir
Bu dönem 15. yy.dan başlayıp Nevayi’nin ilk divanını yazdığı 1465 yılına kadar devam eder. Harezm Türkçesi ile Klasik Çağatay Türkçesi arasında geçiş dönemidir. Sekkaki, Lütfi, Haydar Tilbe, Yusuf Emirî, Gedayi, Atayi bu dönemin en önemli şahsiyetleridir. Bu şairlerin genellikle divan ve mesnevi türünde yazılmış eserler bulunmaktadır.
(b) Klasik Devir
15.y.yılın ikinci yarısından 17.yüzyılın başlarına kadar devam eden dönemdir. Bu dönemde Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevayi, Şeybani Han, Babür Şah (Babürname isimli hatıratıyla ünlü), Ubeydullah Han gibi şair ve yazarlar karşımıza çıkmaktadır.
Ali Şir Nevayi
Uygur Türklerinden olan Nevayi 1441 tarihinde Herat’ta doğmuştur. 1469 yılında Hüseyin Baykara, Çağatay tahtına oturunca Nevayi de ona hizmet etmek için yanına gitmiş ve mühürdar olmuştur. Devlet işlerinde görev alan Nevayi 1501 tarihinde vefat etmiştir. 29 eser kaleme almış, Çağatay dili ve edebiyatını klasik bir noktaya getirmiştir.
Ali Şir Nevayi Eserleri şunlardır:
• Divanlar (Hazainü’l-Meanî adıyla): Garâibü’s-Sıgar, Nevâdirü’ş-Şebab, Bedâyiü’l- Vasat, Fevâyidü’l-Kiber, Farsça Divan
• Hamse: Hayretü’l-Ebrâr, Ferhad u Şirin, Leyla ve Mecnun, Seba-i Seyyâre, Sedd-i
İskender
• Tezkire: Mecalisü’n-Nefâis
• Dinî ve Ahlaki Eserler: Nazmü’l-Cevâhir, Lisânü’t-Tayr, Siracü’l-Müsiimin, Mahbubü’t-Kuiub
• Tarihle İlgili Eserler: Tarih-iEnbiyâ ve Hükemâ, Zübdetü’t-Tevârih, Tarih-i Müluk-ı Acem
c)Klasik Sonrası Devir
17. yy başlangıcından 20. yy. başlarına kadar devam eden bu dönemde bir yandan Nevayi taklit edilmiş bir yandan da Özbek unsurlarının tesirleri karşımıza çıkmıştır. Ebu’l Gazi Bahadır Han (Şecere-i Türki, Şecere-i Terakime adlı eserleriyle) bu dönemde özellikle nesir alanında karşımıza çıkmaktadır.