Türkçede Ses Değişmeleri
başlıca ses değişmeleri şunlardır:
1 – e > değişmesi: Fazla değildir. Bu değişim ilk hecede görülür;
- eyü >evi > iyi,
- geymek >giymek,
- eşitmek > işitmek gibi.
2- i > e değişmesi; Bu değişme oldukça fazladır. Bu değişme ilk hecede görülür;
- ilçi > elçi,
- irmek > ermek,
- gice > gece,
- virmek > vermek,
- yjr >yer gibi.
3- ı > i değişimi: Azdır;
- daki > takı > dahi,
- kanı > hani…gibi.
4- u > i ve “ı” değişimi; çok azdır,
- uşdu > işte,
- uçun > için,
- uşbu > işbu,
- yazuk > yazık,
- yulduz > yıldız… gibi.
5- ü > i değişimi: Pek azdır;
- degül > değil,
- tüp > dip,
- bütmek > bitmekmek,
- püre > pire… gibi.
6- b > p değişimi çok azdır. Bu değişim kelimelerin başında görülür;
- bıngar > pınar,
- bars > pars,
- barmak > parmak,
- bis > pis,
- bek > pek… gibi.
7- b > v değişimi: Azdır;
- bar > var,
- birmek > vermek,
- yabız > yavuz.
8- b > m değişmesi: Azeri ağzında görülür;
ben > men,
bin > min…gibi.
9- k > g değişimi: Çoktur. Bu değişim kelimelerin başında görülür;
- körmek > görmek,
- kök > gök,
- köğüz > göğüs,
- keyik > geyik,
- kelmek > gelmek,
- kün > gün,
- köç > göç… gibi.
10- g > ğ (v) değişimi kelime içinde ve sonunda görülür;
- beg > bey,
- edgi > eğdi,
- degül > değil,
- diğer > diğer… gibi.
11- ğ > v değişimi, çok fazladır;
guğercin > güvercin,
kılağuz > kılavuz
tağuk > tavuk,
koğan > kovan,
koğalamak > kovalamak,
oğunç > övünç… gibi.
12- k > h değişimi azdır;
- katun > hatun,
- daki > dahi,
- kangı > hangi,
- kalı > halı,
- ayak > ayah,
- kan > han… gibi.
13- m > b değişimi fazlacadır;
- men > ben,
- min > bin,
- muncuk > boncuk,
- munda > bunda,
- mengiz > beniz,
- bere > bire.
14- t > d değişimi, bu değişim fazladır. Kelime başlarında görülür;
- tal > dal,
- tamar > damar,
- tağ > dağ,
- teğmek > değmek,
- tavar > davar… gibi>
15- d > t değişiminde fazla olan bir değişimdir. Kelime başında görülür;
- dapa > tepe,
- danuk > tanık,
- dahil > tahıl,
- daş > taş,
- dutmak > tutmak,
- dürlü > türlü… gibi.
16- n > m değişimi pek azdır,
- konşu > komşu,
- tunguz > domuz,
- kaymana > kaynana.
–Bu değişim benzetme yolu ile, yabancı kelimelerde görülür;’ tenbel > tembel, çenber > çember, tenbih> tembih,cünbüş > cümbüş-‘…gibi
–Buruda b’nin oynadığı role dikkat etmelidir. Dudak sessizi olan ‘b’ kendinden önceki diş sessizi olan n’ yi geniş bir dudak sessizi olan m ye çevirmek suretiyle benzeşmeyi sağlamaktadır.
17- Yukarıdaki ses değişmelerinde görüldüğü gibi dil devrelerinde sesler zaman zaman değişmektedir. Bazı değişmeler geriye doğruda olabilir, d > t değişmesinde gördüğümüz gibidir. Bugün kelime başında gördüğümüz d’ler eski Türkçe “t” idi. Sonradan Batı Türkçesinde bu ‘t’ler “d” sonrada “t” ye dönmüştür.
18- Yukarıdaki ses değişmeleri önemli değişmelerdir. Bunlardan başka, bugün bir de kurala bağlı bulunan ses değişimleri vardır. Bu değişmelerden yaygın olanlar üç tanedir.
a) Bir fiil kök ve gövdesinin sonundaki geniş-düz sesli (a-e) üzerine -yor şimdiki zaman eki gelirse, geniş-düz sesliler değişerek darlaşarak ı-i-u-ü olurlar;
- korkma-yor değil korkmu-yor,
- üfleyor değil üflüyor… gibi.
b) Belirtilen görevinde bulunan bir kelimeye ile edatı birleşip yazıldığı zaman, belirtilen eki olan ı,i,u,u‘ler daima i ye ve “ile” edatının başındaki i de y’ye çevrilir;
- (evin) kapı ile kapısiyle,
- korkusu ile > korkusuyle,
- ağacı ile > ağaciyle… gibi.
c) Sonu sesli ile biten kelimeye ‘-idi-imiş-ise-iken’ ek fiilleri veya ile edatı birleşik yazıldığı zaman bu ek eylemlerin ve edatın başındaki i’ler boğulup “y”ye çevrilirler,
- kapı-idi > kapıydı
- bahçe-imiş > bahçeymiş
- odada ise >odadaysa,
- sokakta-iken > sokaktayken,
- iğne-ile > iğneyle… gibi.
Bu değişimler Batı Lehçesinin yazı ve konuşma dilinde görülen genel değişmelerdir. Bunlar dışında başka değişmeler olması mümkündür.