Asya Hun Devleti (Büyük Hun İmparatorluğu)
Asya Hun Devleti (Büyük Hun İmparatorluğu) Özellikleri Maddeler Halinde Nelerdir?
Türklerin tarih sahnesindeki ilk teşkilatlı devletlerinden biri, MÖ 220 yılında Teoman (Tu-man) tarafından kurulan Asya Hun Devleti’dir. Bu devlet, Türklerin siyasi istiklalini elde ettiği ilk örneklerden birini temsil eder. Hunlar olarak da bilinen bu topluluk, özellikle Orhun ve Selenga nehirleri ile Ötüken bölgesinde hüküm sürmüşlerdir.
Hunlar, Çin kaynaklarında “Hiung-nu” olarak adlandırılmış ve bu dönemde Moğol asıllı Tunguzlar, Yüeçiler ve Çinliler gibi farklı etnik gruplarla karşı karşıya gelmişlerdir. Bu savaşlar sırasında Çin topraklarının bir kısmını ele geçirerek büyük bir etki yaratmışlardır. Hunlar, Asya’nın geniş coğrafyasında önemli bir güç haline gelmişler ve Türklerin tarihindeki önemli bir dönemin başlangıcını temsil etmişlerdir.
Hunların en parlak dönemi, MÖ 209 ile 174 yılları arasına denk gelen Mete dönemidir. Bu dönemde Hun egemenliği Doğu’dan Mançurya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada etkin olmuştur. Hazar Denizi’nden batıya doğru uzanan bu hakimiyet alanı, Hun İmparatorluğu’nun büyük gücünü yansıtmaktadır.
Askeri alanda önemli bir gelişme, ilk kez Mete Han döneminde ortaya çıkmıştır. Onlu Sistem olarak adlandırılan bu askeri organizasyon, disiplinli ve düzenli bir Hun ordusunun temelini atmıştır. Bu ordunun özelliği, Çin’e karşı başarılı çatışmalara yol açmasına rağmen, ele geçirilen Çin topraklarına yerleşilmemiş olmasıdır.
Hunların bu stratejisi, nüfusça çoğunlukta olan Çin toplumunda Türklerin asimile olmasını önlemek amacıyla geliştirilmiştir. Mete Han, bu dönemde “Güneş’in, Ay’ın ve Gök Tanrı’nın tahta çıkardığı Tanrı Kut’u Tanhu” unvanıyla anılmış, Hun İmparatorluğu’nun sembolik lideri olarak kabul edilmiştir. Bu unvan, onun göksel bir meşruiyetle iktidarı temsil ettiğini vurgular.
Günümüze de varlığını sürdürecek Türk devletlerinde, devlet teşkilatlanması ve ordu yapılanması gibi alanlarda örnek alınan uygulamalara öncülük etmiştir. Hunlar ile Çinliler arasında görülen savaşlarda İpek Yolu Ticareti üzerindeki egemenlik mücadelesi etkili olmuştur.
Babasından devraldığı güçlü devleti idare eden Ki – O k’tan sonra Hun hakanı olanlar Çinlilerin etkisi ve Çin entrikalarıyla sarsılmış, Çin’e karşı egemenlik mücadelesini sürdürmüşlerdir. Buna rağmen MÖ 58’de Asya Hun İmparatorluğu Batı ve Güney Hun olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Hunlara Karşı Çinlilerin İzlediği Politika
- Hun hakanları ile evlendirilen Ç inli prensesler, hizmetkarları görünüm ünde Hun sarayına çok sayıda casus (çaşıt) girmiş, Türkler hakkında bilgiler toplanmıştır.
- Türk hakanlarına hediyeler yollayarak Çin ile yakınlıkları sağlanmıştır.
- Veraset sistem inden yararlanarak taht kavgalarını kışkırtmaya çalışan Çin, hanedan üyelerini ve devletlerini birbirine düşürme çabasıyla Türk devletlerinin yıkılışında etkili olmuştur,
- Çin’den başlayıp Orta Asya’yı aşarak Akdeniz ve Karadeniz’de sona eren İpek Yolu üzerinde denetim kurmak için Büyük Hun imparatorluğundan itibaren Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinin, Çin veya birbirleriyle mücadele etme, ekonomik açıdan gelişme, egemenliklerini pekiştirme Orta Asya üzerinde söz sahibi olma durumlarını gözettikleri görülmüştür.
Teoman Dönemi
Hunların kurucusu ve ilk hükümdarı Teoman (Tuman)’dır. Teoman’ın Çin kaynaklarındaki adı Tuman’dır. Teoman, “büyüklük ve genişlik” anlamına gelen “Şon-yü” veya “Tan-hu” unvanını kullanmıştır. Teoman zamanında Hun akınlarını durdurabilmek için Çinliler MÖ 214 tarihinde Çin Seddi’ni inşa etmeye başlamıştır.
Asya Hunlarında Mete Han Dönemi
Mete Han, MÖ 209’da babası Teoman’ı tahttan indirerek Hunların başına geçmiştir. Mete’nin babası Teoman ile mücadelesi Hunlara ait “Oğuz Kağan Destanı”nın konusunu oluşturmuştur. MÖ 209- MÖ 174 yılları arasında hükümdar olan Mete Han’ın Çin kaynaklarında ki adı “Moo-dun” dur. Mete Han hem dünyada hem de Türk tarihinde onlu sisteme dayalı ilk ordu teşkilatını kuran kişidir. Bu nedenle Mete’nin tahta geçtiği MÖ 209 tarihi Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak kabul edilmiştir.
Mete Han Çin’e yaptığı üç ayrı sefer sonucunda, Çin ile MÖ 200 de bir antlaşma imzalamış ve Çin’i vergiye bağlamıştır. Çin’i vergiye bağlayan ilk Türk devleti Asya Hun Devleti’dir ve bu antlaşma tarihte Türklerin bilinen ilk uluslararası antlaşmasıdır. Türklerin, Çin ülkesine yerleşirse kalabalık Çin nüfusu içerisinde eriyip asimile olacağını gören Mete Han, bunun yerine Çin’i askeri güç ile devamlı baskı altında tutarak zarar vermelerini önlemeye çalışmıştır.
Çin İmparatorluğu’nun Hunlara karşı belirlediği politikası da; Hun kağanlarına eş olarak gönderdikleri Çinli prenseslerin yanlarındaki hizmetkarların aslında birer casus olması nedeniyle Hun boylarını birbirine düşürmesi olmuştur. Çin ayrıca Hun ülkesine lüks eşyalar göndererek, Hunların rahata ve zevke alışmalarını sağlamış dolayısıyla Türklerin savaşçı yeteneklerini zayıflatmayı hedeflemiştir.
Mete Han, İpek Yolu’nun kontrolü için içinde yaptığı mücadeleleri kazandı. Bu sayede ülkesini ekonomik olarak güçlendirdi ve Asya Hun Devleti’nin en parlak dönemini yaşattı. Mete Han, MÖ 177 tarihinde Çin İmparatoruna yazdığı mektupta “yay çeken 26 Türk boyu ve topluluğunu birleştirdiğini ve onların artık Hun olduğunu“ belirtmiştir. Mete Han, Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan toplulukları ilk kez Hun hakimiyeti altında topladığı için Orta Asya’da “Türk siyasi birliğini” sağlayan ilk hükümdar olmuştur.
Asya Hun Devletinin Tarihi Gelişimi Hakkında Özet Bilgi
Tarih sahnesine çıktıkları dönem kesin olarak belli olmayan Hunlar ile ilk ilgili bilgiler Çin kaynaklarından alınmaktadır. Hunlar, Orhun ve Selenga nehirleri arasındaki Ötüken bölgesi merkez olarak siyasi bir güç haline gelmişlerdir. Hunlar ile Çinliler sürekli mücadele halinde olmuşlardır. Çinlilerin Hun akınlarını durdurabilmek amacıyla Çin Seddi’ni inşa ettikleri bilinmektedir. (MÖ 214) Orta Asya’daki Türk- Çin mücadelesinin temel nedeni İpek Yolu’na hakim olabilmektedir. “Hunların bilinen ilk hükümdarı“ Teoman’dır.
MÖ 220 – MÖ 209 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Ötüken bölgesinde dağınık hâlde yaşayan Türk boylarını hâkimiyeti altında toplamıştır. Çin üzerine seferler düzenlemiştir. Mete Han babası Teoman’a karşı giriştiği iktidar mücadelesini kazanarak MÖ 209 – MÖ 174 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Mete Han döneminde Asya Hun Devleti en güçlü dönemini yaşamıştır.
Yapılan savaşlar sonrasında Çin ile Hunlar arasında MÖ 200’de bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma Doğu Asya tarihinde bilinen ilk resmi antlaşmadır. Mete Han’ın ölümünden sonra oğlu Ki-Ok hükümdar olmuştur. Ki-Ok döneminde Çinliler ile ilişkileri geliştirmek amacıyla çalışmalar yapılmıştır. Daha sonra kötü sonuçlar meydana getirecek olan Çinli prenseslerle evlenme geleneği başlatılmıştır.
Ki- Ok’tan sonra başa geçen Ho-Han-Yeh ve Çi-Çi dönemlerinde taht kavgaları ve iç karışıklıklar artarak devam etmiştir. MÖ 48’de Hunlar ikiye ayrılmışlardır. Zamanla iki devlet de Çin hâkimiyetine girmişlerdir. Çin hâkimiyetini kabul etmeyen Hunların bir kısmı batıya doğru göç ederek Karadeniz’in kuzeyine gelmişlerdir.
Büyük (Asya) Hun Devletinin Yıkılışı
Mete Han’ın oğlu Ki-ok’tan sonra Çin entrikaları sonucunda başa geçen Hun hükümdarları başarılı olamadılar. İpek Yolu’nun kontrolünü Çin’e kaptıran Hun Devleti ekonomik ve askeri açıdan zayıfladı. Bu zor durumu aşmak için Çin’in egemenliği altına girilmesi gerektiğini savunan hükümdar Ho-han-yeh’e kardeşi Çi-çi karşı çıktı. Çi-çi ve yandaşları batıya giderek ayrı bir devlet kurdu. Ho-han-yeh güneye çekilerek Çin’in himayesi altına girdi. Böylece Hun Devleti, MÖ 54’de Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Bağımsızlığı savunan Çi-çi önderliğindeki Batı Hun Devletin’e MÖ 36’da Çin İmparatorluğu son verdi. Çin egemenliğindeki Doğu Hunları yavaş yavaş tekrar bağımsızlıklarını kazandılar. Ancak taht kavgaları nedeniyle Hunlar, Güney ve Kuzey olmak üzere tekrar ikiye ayrıldı.
Türklerin Batıya Göç Etmesi
374 yılında Balamir önderliğinde İtil Nehri’ni geçen Hun Türkleri Doğu Avrupa’daki halkların kuzeye göç etmelerine neden olmuşlardır. Hunlar kendilerine bağlı Fin-Ugor ve Macarlarla birlikte kuzeye yönelince bu kavimler, Orta Avrupa’ya göç etmişlerdir. Tarihte bu göç olayına Kavimler Göçü adı verilmiştir.
Asya Hunlarının Özelliklerini Özetleyecek olursak:
Orta Asya’da kurulduğu bilinen ilk Türk devletidir. En güçlü oldukları dönem Mete Han Dönemi’dir. Mete Han, Orta Asya’daki bütün Türk boylarını ilk kez bir devlet çatısı altında toplayarak Türk siyasi birliğini sağlamıştır. Dünyada ilk kez kullanılan Onlu Sistemi uygulayarak ordusunu düzenlemiştir. Mete Han zamanında Çin yenilgiye uğratılarak vergiye bağlanmıştır. Hunlar yönetimde ikili teşkilat sistemini oluşturan ve kurultay adı verilen danışma meclisini kuran ilk Türk devletidir.