Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri
Anadoluda Kurulan 1. Dönem İlk Türk Beylikleri
İlk Türk Beyliklerinin Genel Özellikleri
- Kuzeyde Gürcüler, batıda Bizans ve zaman zaman Haçlılar, güneyde ise Eyyubiler ile mücadele etmişlerdir.
- Kılıç Hakkı ile kurulmaları teşvik edilmiştir.
- Yapmış oldukları camiler medreseler, kervansaraylar, imarethaneler, zaviyeler, hamamlar, kümbetler gibi mimari eserlerle bölgelerini bayındır hâle getirmişler ve Anadolu’da kalıcılığı sağlamışlardır.
- Anadolu’nun Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağlamışlardır.
- Anadolu’nun ilk Türk beyliklerinin en önemli ortak noktası kurucularının Oğuz boyuna mensup olmalarıdır.
- İç işlerinde serbest dış işlerinde Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlıdırlar.
- Küçük yerleri şehir haline getirdiler veya birçok yerleşim yerleri kurarak buralara Türkçe adlar vermişlerdir.
- Genellikle kurucularının adlarıyla anılmışlardır.
Anadolu Beylikleri Haritası
1157–1158’de Niksar Kalesi’nde yaptırılan ve tıp tahsili verilen Yağıbasan Medresesi, Anadolu’da kurulan ilk medrese olarak bilinmektedir. Giriş kapısı üzerindeki kitabede şu ifade yer almaktadır: “Bu mübârek bina, el melik el âlem, el âdil ebu-l Muzaffer Yağıbasan bin Melik Gazi bin Melik Danişment’in emri ile 552 (Hicrî) senesinde yapılmıştır.”
Saltuklular Beyliği
Selçukluların komutanlarından Ebulkasım Saltuk Bey tarafından Erzurum ve çevresinde kurulmuştur. İkta sistemiyle Anadolu’da kurulan ilk Türk devleti Saltuklulardır. (1072- 1202) Haçlılar ve Gürcüler ile mücadele etmişlerdir. Rükneddin Süleyman Şah tarafından Türkiye Selçuklu hâkimiyetine alınmıştır. Saltuklular mimari alanda önemli çalışmalar yapmışlardır. Erzurum Tepsi Minare, Ulu Camii, Kale Camii, Emir Saltuk Kümbeti, Mama Hatun Kümbeti ve Üç Kümbetler Saltuklulara aittir.
Danişmentliler Beyliği
Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri içerisinde en güçlü ve en etkili olanıdır. Selçuklu komutanlarından Danişment Ahmet Gazi tarafından Sivas merkez olmak üzere kurulmuştur. Çukurova ve Malatya bölgesini hâkimiyet altına almışlardır. Türkiye Selçuklu Devleti’ni en çok uğraştıran beyliktir. (1080 – 1178)
Danişment Ahmet Gazi’nin ölümünden sonra oğlu Emir Gazi beyliğin başına geçmiştir. Emir Gazi’nin ölümünden sonra taht kavgalarının başladığı beylik Kayseri, Sivas ve Malatya olmak üzere üç kola ayrılmıştır. II. Kılıç Arslan Dönemi’nde üç kol da Türkiye Selçuklu hâkimiyetine girmiştir.
Danişmentliler Bizans’a, Ermenilere ve Haçlılara karşı mücadele etmişlerdir. I. Kılıç Arslan Dönemi’nde I. Haçlı Seferi’ne karşı İznik savunulamamış ve Konya’ya kadar geri çekilme yaşanmıştır. Eskişehir civarında ise yapılan yıpratma savaşlarında Haçlılara karşı başarılı olmuşlardır.
Danişment Ahmet Gazi kendi adına para bastırmıştır. Danişment paralarında Grekçe (Yunanca) yazılar bulunmaktadır. Bu durum toplumlar arasında ticari ilişkilerin ve kültürel etkileşimin yaşandığını kanıtlamaktadır. Danişmentliler Tokat Niksar’da Anadolu’daki ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi’ni açmışlardır. Kayseri Ulu Camii de bu dönemden kalmıştır. Danişmentlilerin Bizanslılar ile mücadelelerini anlatan Danişmend name destanı (Danişment Gazi Destanı) vardır. Danişment, medrese eğitimini tamamladığı hâlde medresede tahsile devam eden asistan öğrencidir.
Mengücekliler Beyliği
Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kurulmuştur. (1080 – 1228) Kemah, Şebinkarahisar ve Divriği bölgelerinde hüküm sürmüşlerdir. Mengücek Gazi’den sonra beyliğin başına geçen Melik İshak Dönemi’nde Danişmetliler ile mücadele etmişler ama başarısız olmuşlardır.
Gürcüler ve Rumlarla mücadele etmişlerdir. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat Dönemi’nde Selçuklulara katılmışlardır. Mengüceklere ait en önemli eser günümüzde Sivas/Divriği ilçesinde bulunan ve Dünya mirası listesinde yer alan Turan Melek Daruşşifası ve Ulu Camii’dir. Ayrıca Sitte Melik(Melek) Türbesi de Mengüceklere aittir.
Artuklular Beyliği
Sultan Alparslan’ın komutanlarından Artuk Bey tarafından kurulmuştur. (1102 – 1409) Hasankeyf, Mardin ve Harput bölgelerinde hüküm sürmüşlerdir. Artuk Bey, Sultan Melikşah ile birlikte fetih hareketlerine katılmıştır. Daha sonra Suriye Meliki Tutuş’un hizmetine giren Artuk Bey Kudüs’ün alınmasında önemli rol oynamıştır.
Artuk Bey’in ölümünden sonra oğulları Hasankeyf, Mardin ve Harput Artukluları olmak üzere üç kol halinde siyasi varlıklarını sürdürmüşlerdir. Hasankeyf kolu Eyyubilerin, Harput kolu Türkiye Selçuklularının, Mardin kolu ise Karakoyunluların hâkimiyetine girmiştir.
Artuklular yaşadıkları bölgeleri imar ederek bayındır hâle getirmişlerdir. Diyarbakır Surları, Mardin Ulu Camii, Mardin Zinciriye ve Hatuniye Medreseleri ve Batman Irmağı üzerinde bulunan Malabadi Köprüsü, Hasankeyf’te birçok cami, köprü ve mescit Artuklular’dan kalmıştır. Artuklu Devleti’nde yaşamış olan El Cezeri sibernetiğin ilk temsilcisidir. Sibernetik, robot bilimidir.
Çaka Beyliği
Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur kolundandır. Anadolu’ya düzenlenen akınlar esnasında Bizans’a esir düşen Çaka Bey esaretten kurtulduktan sonra İzmir ve çevresinde beyliğini kurmuştur. (1082 – 1096) İstanbul’da esir iken denizciliği öğrenen Çaka Bey kurduğu donanma ile Bizans’a karşı zaferler kazanmış ve bazı Ege Adalarını almıştır.
Hedefini büyüten Çaka Bey İstanbul’u almak amacıyla Peçenekler ve Türkiye Selçukluları ile ittifak yapmıştır. Yapılan ittifaka göre Çaka Bey denizden, Peçenek ve Türkiye Selçukluları karadan saldıracaklardı. Yapılan ittifakı öğrenen Bizans, bu planı bozmak amacıyla kışkırtmalara başlamıştır.
Çaka Bey ile I. Kılıç Arslan’ın arasını açmayı başarmıştır. I. Kılıç Arslan aynı zamanda kayınpederi olan Çaka Bey’i öldürtmüştür. Çaka Beyliği’nin toprakları önce Türkiye Selçuklularının sonra Bizans’ın hâkimiyetine girmiştir. Çaka Beyliği’nin Türk tarihindeki önemi denizcilikle uğraşan ilk Türk Beyliği olmasıdır. Çaka Bey ilk Türk donanmasını kuran ilk Türk denizcisi olarak kabul edilmektedir.