Çekim Ekleri
Çekim Eki Nedir
Bir sözcüğün diğer sözcüklerle olan ilişkisini belirleyen ve onlarla bağlantı kuran eklere “çekim ekleri” denir. Bu ekler, sözcüğün anlamını veya çeşidini değiştirmez; ancak sözcüğün dil bilgisel görevini ve ilişkisini belirler. Çekim eki, dilin yapısal ve gramatik kurallarını yansıtan önemli bir dil bilgisi unsurdur. Sözcüklerin çekim ekleriyle birlikte kullanılması, cümle içindeki rollerini ve anlamlarını belirlemeye yardımcı olur. Bu ekler, genellikle isimler, fiiller ve zamir gibi sözcük türleri ile birlikte kullanılır.
Bu tür ekler, kelimenin sayısını, durumunu, zamanını, şahısını veya diğer dil bilgisi özelliklerini belirler. Örneğin, isim çekim ekleri sayesinde bir ismin hangi durumda olduğu veya nasıl kullanıldığı anlaşılabilir. Fiil çekim ekleri ise zaman ekleri, şahıs ekleri ve kip ekleri gibi fiilin dil bilgisel özelliklerini belirtir.
Çekim ekleri, dilin yapısal düzenini sağlar ve iletişimin anlaşılır olmasına yardımcı olur. Bu ekler sayesinde sözcükler arasındaki ilişki açıkça ifade edilir ve dilin kurallarına uygun bir şekilde kullanılır. Bu ekler, her dilde farklılık gösterebilir ve dil bilgisi kurallarıyla belirlenen bir düzene sahiptir.
Farklı dil ailelerinde ve dil bilgisi sistemlerinde farklı çekim ekleri kullanılır. Örneğin, Türkçe’de iyelik eki, çoğul eki, hal eki (durum eki) gibi çekim ekleri kullanılır. Çekim eklerinin doğru ve uygun bir şekilde kullanılması, dilin düzgün ve etkili bir şekilde iletişim aracı olarak kullanılmasını sağlar. Dil bilgisi kurallarına uygun olarak çekim eklerini kullanmak, dilin anlaşılabilirliğini ve etkinliğini artırır.
İsim Çekim Ekleri
Çokluk Eki: Adların üzerine gelerek onların birden fazla olduğunu ifade eden isim çekim eklerinden biridir. Çoğul eki “-lar, -ler” ekidir.
NOT: -ler / -lar eki, eklendiği sözcüğe her zaman çoğul anlamı katmaz, farklı anlam ilgileri de katabilir.
Örnekler
• Teyzemlere bayram ziyaretine gitmeyi planladık. (Aile anlamı katmıştır.)
• O büyük külliye Osmanlılar Dönemi’nden kalma. (Sülale, soy anlamı katmıştır.)
• Mehmet Beyler odasındalar mı? (Saygı anlamı katmıştır.)
• Yirmi yaşlarında bir çocuktu. (Yaklaşıklık anlamı katmıştır.)
• Küçücük çocuk, ateşler içinde yanıyordu. (Abartma anlamı katmıştır.)
• Bu topraklarda Yunuslar, Mevlânalar ve Mustafa Kemaller hiç tükenmez. (Benzerleri anlamı katmıştır.)
• Akşamları sürekli yürüyüş yaparmış. (“Her” anlamı katmıştır.)
Sahiplik (İyelik) ekleri, eklendiği ismin karşılığı olan varlığa kimin sahip olduğunu belirten eklere sahiplik eki denir. Bu ekleri kolaylıkla bulabilmenin taktiği: cümlede gördüğümüz adın üzerine “benim, senin, onun, bizim, sizin, onların” zamirler getirmek, iyelik eklerini bulmanızı kolaylaştıracaktır.
1. tekil kişi: -m
2. tekil kişi: -n
3. tekil kişi: -ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü
1. çoğul kişi: -mız, -miz, -muz, -m üz
2. çoğul kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz
3. çoğul kişi: -ları, -leri
Örnekler:
Olağanüstü gayretleri sonucunda (benim) okulum yeni bir spor salonu kazandı.
(senin) Gözün gökyüzündeki yıldızları seyretmeye doyamaz.
Eve yorgun argın gelince (onun) annesi ona sıcak bir kahve hazırladı.
Düğün öncesinde (bizim) evimiz renkli çiçeklerle süslendi.
Az önceki (sizin) sözünüz beni derinden etkiledi, teşekkür ederim.
Yazarların (onların) düşünceleri derin ve karmaşıktır, anlamak zaman alır.
Cümlede adların yüklendiği görevi ve adların cümle içerisinde öteki sözcüklerle olan ilişkisini belirleyen eklere durum (hal) eki denir.
Durum (hâl) ekleri şunlardır:
Belirtme hal eki (İsmin -i hali): ağacı, çiçeği, duvarı, evi…
Yönelme / Yaklaşma durumu (İsmin -e hali): ağaca, çiçeğe, duvara, eve…
Bulunma / Kalma durumu (İsmin -de hali): ağaçta,
çiçekte, duvarda, evde…
Ayrılma / Çıkma durumu (İsmin -den hali): ağaçtan, çiçekten, duvardan, evden…
Ayrılma durum eki bazen (cümlede seçme anlatırken) tamlayan eki yerine kullanılabilir.
Örnek
Arkadaşlarımdan biri
Tamlayan Eki
Türkçede isim tamlaması oluşturmaya yarayan eklerdir. Bu ekler “-nın, -nin, -nun, -nün, -ın, -in, -un, -ün” ekleridir.
Teyzemin kızı, evin kapısı, telefonun kılıfı
Eşitlik eki
Dilimizde sözcüklere eşitlik, benzetme, birliktelik gibi anlamlar katan bir çekim ekidir, “-ca / -ce” biçimindedir.
Örnek
• Alışverişe ailece gideceğiz. (birliktelik)
• Kimsesiz çocuğa kardeşçe yaklaşıyordu. (benzerlik)
Fiil Çekim Ekleri
Kişi Ekleri (Şahıs Ekleri)
Cümledeki eylemi, hareketi ya da işi gerçekleştiren kişiyi belirtmek için kullanılan eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelir.
Örnek
koş-u-yor-um (1. tekil kişi)
say-m ış-sın (2. tekil kişi)
yürü-dü (3. tekil kişi)
yaz-m alı-y-ız (1. çoğul kişi)
ağla-dı-nız (2. çoğul kişi)
tem izle-m iş-ler (3. çoğul kişi)
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirmek ve dilek-şart, istek, gereklilik, emir anlamlarını karşılayabilmek için kullanılan eklerdir.
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Örnek
oku-du (görülen geçm iş zaman / belirli geçm iş zam an)
gel-m iş (duyulan geçm iş zaman / belirsiz geçm iş zam an)
gid-(i)yor (şimdiki zaman)
yat-acak (gelecek zaman)
al-ır (geniş zam an)
NOT: Bazı dil bilimcilere göre “-makta / -mekte” eki de şimdiki zaman kipi olarak kabul edilmektedir.
Örnek: İşe otobüsle gitmekteyim.
2. Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri)
Dilek (Tasarlama) kipleri, bir eyleme dilek anlamı katan ve kullanıldıkları durumlara bağlı olarak farklı anlamlar taşıyan kiplerdir. Türkçe’de yaygın olarak kullanılan dilek kipleri şunlardır: Gereklilik (-meli), İstek (-e), Koşul (-se), Emir (-sin).
Bu kiplerin ortak özelliği, bir eylemin dilek veya tasarlama halini ifade etmeleridir. Yani, bir tasarlamayı veya dileği belirtmek için kullanılırlar. Bu kipler, özel bir zaman anlamı taşımasa da genellikle gelecek zaman anlamına hissettirirler. Ancak, gelecek zamanın belirgin bir şekilde ortaya çıkmaması nedeniyle, bu kipler cümleye kattığı anlamlarına göre adlandırılmışlardır.
Örneğin, “-meli” kipi, bir eylemin yapılması gerekliliğini veya zorunluluğunu ifade eder. “Okula gitmeliyim” cümlesinde, kişi okula gitme eylemini yapması gerektiğini dile getirir.
“-e” kipi ise, bir eylemin gerçekleştirme istediği anlamını taşır. “Sinemaya hep birlikte gidelim.” cümlesinde, kişi sinemaya gitme eylemini gerçekleştirmek istediğini ifade eder.
“-se” kipi, bir eylemin şartlı bir durumu veya olasılığını ifade eder. “Eğer zamanım olursa, seni ziyaret edeceğim” cümlesinde, kişi zamanının olması koşulunda / durumunda ziyaret edeceğini dile getirir.
“-Emir” kipi ise, bir eylemi karşı tarafa direkt olarak bir dilek veya tasarlama olarak iletmek için kullanılır. “Başarılarınız devam etsin.”
Dilek (Tasarlama) kipleri, Türkçe dil bilgisinde isteklerin, dileklerin ve olası durumların ifade edilmesinde önemli bir rol oynar. Bu kipler, anlamlarına ve kullanıldıkları durumlara göre eylemlere özel bir anlam ve ton katarak iletişimi zenginleştirir.
gider-se-m (dilek-şart kipi)
otur-a-y-ım (istek kipi)
git-m eli-y-im (gereklilik kipi)
oku-sun (emir kipi)