Cengiz Han Destanı (Cengiz-Name)
Cengiz Han Destanı (Cengiz-Name) Hakkında Kısaca Bilgi
XIII. asır ortalarına doğru Orta Asya Türkleri arasında doğup yayılan destanlardan biridir. Destan, Cengiz Han’ın hayatı, şahsiyeti ve cihangirliği etrafında ve Cengiz çocukları tarafından idare edilen Türkler arasında doğmuştur. Yazıya XV. asırda geçirilmiştir. Oğuz Kağan Destanı’nı anlatan eserlere Oğuzname denildiği gibi, Cengiz Han Destam’nı anlatan eserler de Cengizname adını taşır.
Oluşumu
En eski Oğuz ve Uygur destanlarından türeyen söylentilerin diğer Türk boyları arasında anlatılıp genişlemesi ve ilavelerle zenginleştirilmesiyle oluşmuştur. Cengiz Han Destanı, aslında bu söylentilerin etrafında Cengiz Han’ın kişiliği ve adıyla şekillendirilerek yapılan bir yakıştırmalı destan görünümündedir.
Orta Asya’da yaşayan Türk bodunları arasında XIII. yüzyılda meydana gelişmiştir. Cengiz Han Destanı‘nda Moğol hükümdarı Cengiz Han‘ın yaşamı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz’in oğulları tarafından idare edilen Türkler tarafından meydana getirilmiştir.
Orta Asya’da yaşayan Türkler özellikle de Başkurd, Kazak ve Kırgız Türkleri, Cengiz destanını çok severek günümüze kadar yaşatmışlardır. Cengiz-name‘de, Cengiz bir Türk kahramanı olarak kabul edilmektedir ve hikâye Türk tarihi şeklinde anlatılmaktadır.
Cengiz Han’ın Kişiliği
Cengiz, Uygur Türeyiş destanının kahramanları gibi gün ışığı ile Kurt-Tanrı’nın çocuğu olarak doğar. Cengiz-nâme, Moğol Hanlarının destanî tarihi olarak kabul edildiğinden tarih araştırıcılarının da dikkatini çekmiştir. XVII. yüzyılda Orta Asya Türkçesinin büyük yazarı Ebü’l Gâzi Bahadır Han, “şecere-i Türk” adlı eserinde “Cengiz-Nâme”nin 17 varyantını tespit ettiğini söylemektedir. Bu bilgi, bu destanın, Orta Asya’daki Türkler arasındaki yaygınlığını göstermektedir.
Cengiz Han Destanı Konusu Kısaca
Orta Asya Türkleri, Cengiz’i islâm kahramanı olarak da görmüşler ve ona kutsallık atfetmişlerdir. Batıdaki Türkler tarafından ise Cengiz hiç sevilmemiştir. Arap tarihçilerinin, bu hükümdarı islâmiyet düşmanı olarak göstermeleri ve tarihî olaylar onun sevilmemesinde etkili olmuştur.
Moğolların Anadolu’ya saldırgan biçimde gelip burayı yakıp yıkmaları, Bağdat’ın önce Hülâgu daha sonra Timurlenk tarafından yakılıp yıkılması, Timurlenk’in Yıldırım Beyazıd’la sebebsiz savaşı gibi tarihi gerçekler, Cengiz’in de diğer Moğollar gibi sevilmemesine yol açmıştır.
Cengiz-Nâme batıda yaşayan Türkler’in hafıza ve gönüllerinde yer almamıştır. “Cengiz-Nâme”nin Orta Asya Türkleri arasında bir diğer adı da “Destan-ı Nesl-i Cengiz Han“dır. Edige Bu destanda XIII yüzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu Hanlığının XV. yüzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır.
Varyasyonları
Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza Bahadır’a atfen verilmiştir. Edige Mirza Bahadır’ın devletini devam ettirebilmek için yaptığı büyük mücadeleler, ölümünden sonra XV. yüzyılda destan haline getirilmiştir. 1820’yılından itibaren yazıya geçirilen Edige destanının Kazak-Kırgız, Kırım, Nogay, Türkmen, Kara Kalpak, Başkırt olmak üzere altı rivayeti tesbit edilmiştir.
Çeşitli Türk guruplar arasında Alp Er Tunga Destanı ve Oğuz Kağan Destanı gibi ilk Türk destanlarının izlerini taşıyan Türk kahramanlık dünya görüşünü temsil eden burada bahsi geçenler kadar yaygınlaşmamış ortak edebiyat geleneği içinde yer almamış pek çok destan örneği bulunmaktadır.
Osmanlı sahasında destandan hikâyeye geçişte ara türler (Destansı Hikaye) olarak da nitelendirilen çok tanınmış ve birçok Türk topluluklarınca da yaşatılan Köroğlu destanı örneği yanında daha sınırlı alanlarda tespit edilen Danişmend-name, Battal-name gibi ilgi çekici örnekler de bulunmaktadır.
Cengiz Han Destanı Özeti Kısaca
Cengiz Han, baba tarafından Oğuz Han’a, ana tarafından Altın Han’a dayanır. Altın Han, güzelliğiyle dillere destan olan kızını güneş yüzünden uzak bir şekilde saklar. Ancak bir gün gün ışığı kızın yanına gelir ve kız bir çocuk doğurur. Utanan Altın Han, kızını ve çocuğunu denize salar ve Tumavi Mergen tarafından alınıp evlat edinilirler. Kızın çocukları Dobun Bayan, Bilgidey ve Büdenedey’dir. Dobun Bayan evlenir ve üç oğlu olur.
Ancak ölümünden sonra nur halinde dünyaya geri döner ve Alanguva’nın kocası olarak yeniden dünyaya gelir. Alanguva, Cengiz adında bir oğlan daha doğurur. Cengiz’in kardeşleri ona zulmetse de halk onu sevmektedir. Cengiz kaçarak dağda yaşar ve Türk boyları onu Han olarak seçerler. Cengiz Han, büyük bir devlet kurar ve çocukları arasında taksim ederek ölür.
Cengiz Han Destanı İslami Versiyon
İslami rivayete göre, Cengiz Han’ın asıl adı Timuçin’dir ve babası Tatar Hanlarından Timuçin’i mağlup eder. Timuçin, çobanlık yaparak büyür ve babasının ölümünden sonra halk onu Han olarak seçer. Abız, Timuçin’e Cengiz adını verir ve bütün dünyayı fethedip efendisi olacağını müjdeleyen bir kuş ötmeğe başlar. Timuçin, evliyaların dediklerini doğrular ve Hanlığı kabul eder.