Cümlede Anlam
İnsanoğlunun duygu ve düşünce dünyasını şekillendiren, zenginleştiren ve bu dünyayı başkalarına açmasına yarayan en önemli araç dildir. Dilin yapı taşı, ham maddesi ve özü ise kelimelerdir. “Cümlenin anlamı” için öncelikle sözcüklerin anlamı önemli olmaktadır. Kelimeler düşüncenin kabı, kalıbı olurken duygunun da teşekkülünde aynı şekilde yegâne araçtır. Ancak, insanoğlu kelimelerle şekillendirip çeşitlendirdiği duygu ve düşüncelerini muhatabına cümle adı verilen ve her biri yargı birimi olan bir yapı ile yansıtır. “Cümlede anlam” konusuna başlamadan önce “cümle ne demektir” sorusunu yanıtlayalım.
Cümle Nedir?
Cümle, meramın karşı tarafa eksiksiz anlatılmasını sağlayan en önemli araçtır. Cümleler belli bir maksada göre zihinde düzenlenmiş kelimelerin bir araya gelmesinden meydana gelir. Kelimeler her ne kadar dilin yapı taşları olsalar da esas anlamlarını tek başlarına kullanıldıklarında değil cümle içerisinde diğer kelimelerle anlam ilişkileri kurdukları zaman kazanırlar. Bir dili öğrenme yolunda sözcük bilgisi yeterli değildir. Yeterli sayı ve çeşitte kelimeyi değişik anlamlarıyla öğrenme becerisine sahip olduktan sonra bu kelimeleri cümle içerisinde kullanabilme asıl kazanmamız gereken beceri olmalıdır.
“Cümle bir fikri, bir düşünceyi, bir hareketi, bir duyguyu, bir hadiseyi tam olarak bir hüküm hâlinde ifade eden kelime grubudur. Cümle dışındaki kelime grupları ‘belirtme grubu’ iken cümleler bir ‘hüküm grubu’dur. Cümlenin temel fonksiyonu hüküm ifade etmektir. Onun için cümle en tam, en geniş sözcük öbeklerinden biri olarak kabul edilir..
Yargı birimi olarak isimlendirilen cümleyi meydana getiren kelime ve kelime gruplarının yapısını, bunların cümle içindeki sıralanışlarını, cümledeki görevlerini inceleyen dil bilgisi sahasına söz dizimi (cümle bilgisi – sentaks) denir. Anlatımın en önemli aracı olan cümlenin etkili bir biçimde kurulabilmesi için cümleyi meydana getiren kelimelerin söz kalıbı içindeki kazandıkları anlamları sağlıklı bir şekilde kavramak, kelime gruplarını ve bu grupların asıl ve yardımcı unsurlarını doğru tespit edebilmek ve anlam ve yapı ilişkilerini sezinleyebilmek şarttır.
Cümleyi Meydana Getiren Unsurlar
Aşağıda bir cümleye öğelerin nasıl katıldığını gösteren bir şablon mevcuttur:
1-Gezdirdi.
2-İhtiyar adam / gezdirdi.
3-İhtiyar adam / hava alması için / gezdirdi.
4-İhtiyar adam / hava alması için / küçük torununu / gezdirdi.
5-İhtiyar adam / hava alması için / küçük torununu / köyün etrafında / gezdirdi.
6-İhtiyar adam / hava alması için / küçük torununu / köyün etrafında / at arabasıyla / gezdirdi.
7-İhtiyar adam / hava alması için / küçük torununu / köyün etrafında / at arabasıyla / uzunca bir süre / gezdirdi.
1. Cümle: Yüklem
2. Cümle: Özne + Yüklem
3. Cümle: Özne + Zarf Tümleci + Yüklem
4. Cümle: Özne + Zarf Tümleci + Belirtili Nesne t Yüklem
5. Cümle: Özne + Zarf Tümleci + Belirtili Nesne + Yer Tamlayıcısı + Yüklem
6. Cümle: özne + Zarf Tümleci + Belirtili Nesne + Yer Tamlayıcısı + Zarf Tümleci + Yüklem
7. Cümle: Özne + Zarf Tümleci + Belirtili Nesne+Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) + Zarf Tümleci + Zarf Tümleci + Yüklem
Bir tümcedeki sözcük sayısı verilmek istenen his ve fikrin kısa veya uzun olmasına göre değişiklik göstermektedir. Yukarıdaki örnek cümlelerede olduğu gibi tek sözcükten oluşsan cümleler olabileceği gibi on sözcük, hatta çok daha fazla sözcükten oluşan tümceler de olabilir.
Eşitliğin Söz Konusu Olup Olmadığını Bildiren Cümleler : Kimi cümleler, herhangi bir şeyin ortadan ya da eşit biçimde bölündüğü* anlamı taşır. Bu tür yargılarda eşitlik söz konusudur. Ancak kimi cümlelerde herhangi bir şeyin ortadan veya eşit olarak bölünmediği anlamı vardır ya da eşitliğin olduğuna dair herhangi bir ipucu verilmemiştir. Bu tür cümleler de eşitlik söz konusu değildir.
Örnek:
* Harçlıklarını kardeş payı yaparak birkaç gün idare ettiler. (Eşitlik Anlamı)
* Bir elmayı yarı yarıya paylaşıp yediler. (Eşitlik Anlamı)
* Kardeşler, mirastan paylarına düşeni alıp, sessizce ayrıldılar. (Eşitlik söz konusu değil)
* Şirketin karını hisseleri oranında paylaştılar. (Eşitlik söz konusu değil)
Gerçekleşmemiş Bir Beklentiyi Dile Getiren Cümleler : Beklenti, bir olgunun sonunda gerçekleşmesi beklenen sonuç, bireyin, belli şart ve durumların alacağı biçimler veya kendisinden beklenenler konusundaki ön görüş* anlamına gelir. Bu tanımlamaya bağlı olarak kimi cümlelerde bir beklentinin gerçekleşmediği yönünde bir anlam ve yargı görülür.
Örnek :
* Ankara’ya geldiğinde beni arar sanmıştım.
* Bizi bu sefer daha sıcak karşılayacağını düşünmüştük.
* Yıl boyunca çalışıp didindiğini görünce iyi bir okula gireceğini zannediyordum.
* Bu işten daha çok para kazanacağımızı ummuştuk.
Gerçekte Var Olmayıp Öyle Sanılma Anlamı Taşıyan Cümleler : Kimi cümleler, herhangi bir olgu gerçekte var olmadığı halde, kişinin bu olgunun var olduğunu zannetmesi anlamını taşır.
Örnek :
* Ben onun kardeşi değil, düşmanıydım sanki.
* Adama bak, sanki para vermiş de karşılığını bekliyor.
* Arkadaşı soruları çözdükçe, kendisi çözüyor gibi seviniyordu.
Anlam İlişkilerine Göre Cümleler : Bileşik ve sıralı cümlelerde birden çok yargı, önerme bulunur. Genellikle Bu yargılar arasında ya da tek yargılı anlatımlarda değişik amaçlarla değişik anlam ilişkileri kurulabilir. Bağlaçlar, edatlar ya da diğer dil birimleriyle kurulan anlam ilişkilerinin başlıcaları şunlardır:
Açıklama İlişkili Cümleler : Açıklama, bilinmeyeni bilinir kılmaktır. Bir kavram, durum ya da olguyla ilgili bilgi vermek amacıyla kurulan cümleler, açıklama nitelikli cümlelerdir. Açıklama belirten cümlelerde yargılar arasındaki bağlantı bağlaçlarla kurulur.
Örnek :
* Bugün okula gitmeyeceğim; çünkü* hastayım.
* Yüzünden düşen bin parça, anlaşılan üzgünsün.