Durum (Hal) Ekleri
İsmin Halleri
Hal Durum Ekleri Nelerdir Hakkında Geniş Detaylı Bilgi
Adları adlara, edatlara ve çoğunlukla fiillere bağlayan ve cümle içinde adların farklı anlam ilişkileri kurmasını sağlayan çekim eklerine hal ekleri (durum ekleri) adı verilir. İsmin bu ekleri alara kazandığı yeni görevlere de ismin halleri denir.
Durum ekleri adın görevini değiştirirken cümle içerisindeki anlamında değişiklik meydana getirmez. Hal eklerini giydiğimiz giysilere benzetebiliriz: Nasıl ki hava şartlarına, gittiğimiz mekana, yaşımıza göre farklı kıyafetler giyorsak adlar da yer aldıkları cümleye göre farklı durum eklerini alırlar.
İnsanlar, farklı giysilerle nasıl ki değişmeyip aynı kalıyorlarsa adlar da çeşitli durum ekleri aldığında yapısal olarak bir değişmeye uğramaz. Önceki anlamını korur. Bu nedenle durum ekleri çekim ekleri olarak kabul edilir. Durum ekleri ünlü ve ünsüz uyumlarına uyarak isimlere eklenir. Hal ekleri özel adlara ve özellikle büyük harfle oluşturulan kısaltmalara geldiğinde kesme işareti kullanılır.
Adın durumları beş farklı kategoride karşımıza çıkmaktadır.
İsmin (-i) Hali
Belirtme Durum Eki ( Yükleme Hal Eki )
Adlara bir belirlilik anlamı vererek kendisinden sonraki eyleme bağlar ve adın o eylemin etkisi altında olduğunu ifade eder.
‘Kâğıdı eline alıp hızlıca yırttım.” cümlesinde -ı belirtme eki bilinen bir kağıdın yırtıldığını göstermektedir.
“Kâğıt yırttım.” Cümlesinde ise herhangi bir kağıt yırtıldığı anlaşılmaktadır
Belirtme hal eki -i ile iyelik eki olan -i karıştırılmamalıdır
“Bu Ayşe’nin kalemi” cümlesinde kalemin Ayşe’ye ait olduğu anlaşılır.
“Bu kalemi Ayşe’ye ver.” Cümlesinde kalemin verme eyleminden etkileneceği belirtilmektedir.
İsmin (-e) Hali
Yönelme Hal Eki ( Yaklaşma Durum Eki )
Adı, eyleme dolayısıyla yükleme bağlayan ve çoğunlukla eylemin ada doğru yaklaştığını, yöneldiğini ifade eden adın durumlarından biridir. “Eve yaklaştım” cümlesinde ada eklenen “-e” eki adı eyleme bağlayarak yaklaşma eyleminin eve doğru yöneldiğini ifade eder. Bu nedenle bu eke yaklaşma hal eki ya da başka bir adıyla belirtme hal eki adı verilmiştir.
Adın -e durumu, çoğunlukla, eylemin yönünü ifade eder fakat bu ekin anlam çerçevesi oldukça geniştir.
a)Amaç ilgisi ile bağlar: “Anneme hediye paketi yaptırdım.”
b) Fiyat ve bedel ilgisi ile bağlar: “Bu evi bir milyon liraya satın aldım.”
c) Zaman ilgisi ile bağlar: “Onunla kavuşmamız, mahşere kaldı.”
ç) Yer ilgisi ile bağlar: “Ekmek kırıntılarını oraya buraya dökme!.”
d) Mecaz ilgisi ile bağlar: “Bu sözler, kaleme gelmez.”
Adın -e durumu, adı çoğunlukla eyleme bağlar fakat üzerine geldiği adı: var, yok, gerek, lazım gibi sözcüklere bağladığına da şahit olmaktayız:
“Tüm arkadaşlarıma selamı var ama sana yok”
“Bu kitap, Ahmet’e lazım. “
Bunun dışında, yönelme durum eki, zarf (belirteç) görevli öbekler, kalıplaşmış sözler de kurmaktadır:
Eve doğru, bana göre, enine boyuna, soluk soluğa,
akşama sabaha, öteye beriye, bunun uzerine, göze batmak…
İsmin (-de) Hali
Bulunma Durum Eki (Kalma Hal Eki)
ismi fiile bağlayan ve genellikle fiilin kendi içinde, üstünde, üzerinde gerçekleştiğini belirtmek için ismin girdiği durumdur.
“Kulübede yaşıyorlarmış.” Cümlesinde, kulübe Kelimesine eklenmiş olan -de eki, kulübe kelimesini fiile bağlamakta ve yaşama eyleminin kulübede gerçekleştiğini göstermektedir.
İsmin -de hali, genellikle fiilin oluştuğu yeri gösterir ancak bulunma hal ekinin çeşitli kelimeler arasında türlü anlam ilgileri kurduğu da görülmektedir.
a) Uzunluk düşüncesi verir:
“üç kilometre boyunda yol”
b) Süre düşüncesi verir:
“Altmış beş yaşında emekliye ayrıldı”
c) Zaman düşüncesi verir: “istanbul, 1453’te fethedildi.”
ç) Durum düşüncesi verir:
“işler, yolunda gidiyor.”
“Bu durumda gidemezsiniz.”
d) Yer düşüncesi verir:
“Bir gece, Edirne’de kalmış.”
ismin -de durumu, genellikle, ismi fiile bağlar; ancak ismi var, yok, gerek, lazım gibi kelimelere bağladığını da görmekteyiz:
“Sokakta gürültü var, evde yok.”
“Bu ses, sana sahnede lazım. “
İsmin -de durumu, genellikle, ismi fiile bağlar. Bazı cümlelerde fiil söylenmez bu cümlelerde de -de durumu ismi bu gizli fiillere bağlamaktadır.
Bu tablo, duvarda güzeldir = Bu tablo, duvarda bulunduğu müddetçe güzeldir.
Tavada yumurta = tavada pişmiş yumurta.
Bundan başka, -de durumu, zarf öbekleri ve kalıplaşmış sözler de kurmaktadır:
El elde, baş başta,, eninde sonunda kırk yılda bir
haftada bir, dillerde dolaşmak, elde avuçta kalmamak..,
İsmin -den Hali
Ayrılma (Çıkma Uzaklaşma Hali) Durumu Eki
İsmin -den hali, ismi fiile bağlayan ve genellikle fiilin kendinden uzaklaştığını, ayrıldığını belirtmek üzere ismin girdiği durumdur.
“Sinemadan geliyor.” Cümlesinde, sinema kelimesine eklenmiş olan -den eki, sinema kelimesini fiile bağlamakta ve gelmek işinin sinemadan başladığını göstermektedir.
Bu bakımdan, bu durum, ismin -e durumunun karşıtı gibidir.
-den durum eki, genellikle, fiilin çıkıp uzaklaştığı yeri gösterir;
ama bunun yanı sıra, onun her çeşit kelime arasında türlü anlam ilgileri kurduğu da görülmektedir.
a) Bir ismi bir fiile sebep düşüncesiyle bağlar:
“Korkudan yanına geldi.”
b) Bir ismi bir fiile miktar düşüncesi ile bağlar:
“Bu yemekten yedim o hoşaftan içmedim.”
c) ismi fiile zaman düşüncesi ile bağlar:
“Vapur, akşamdan gitti.”
“Bu kanun, Tanzimat Dönemi’nden kalmadır”
d) ismi fiile fiyat düşüncesi ile bağlar:
“Karpuzun kilosunu yüzden almış.”
“Elmanın kilosunu kaçtan taşıtmış”
e) Ismi fiile karşılık, bedel düşüncesiyle bağlar:
“Bu kitabı, kaç liradan almış”
f) Bir varlığın ya da
ona dair bir şeyin bir cinsle ilgisini gösterir:
“Kurt, köpek cinsinden bir hayvandır.”
g) Bir durumun genel nitelikle ilgisini gösterir:
“Yüksek faziletlerden biri de iyilikseverliktir.”
ğ) iki kelimeyi üstünlük, derece düşüncesi ile bağlar: “Evden.yüksek kulübe.”
“Sirkeden ekşi erik.”
h) ismi fiile süre düşüncesi ile bağlar:
“Bir yıl, on iki aydanibarettir.”
“Bir hafta, yedi günden oluşur.”
I) Nesnelerin neyden yapıldığını gösterir:
“kışlıklar yünden, yazlıklar pamuktan yapılır.”
-den durumunun belirteç öbekleri ve kalıplaşmış sözler kurduğunu da görmekteyiz:
Sabahtan sabaha, akşamdan akşama, öte yandan ,
beri yandan, gözden düşmek, ekmek elden, su gölden…
İsmin Yalın Hali
İsimin, hal eklerinden hiçbirini almadığı durumu yalın durumdur. Çoğul eki ve iyelik eki alan isimler diğer hal eklerini almadığı için yalın sayılır. Yalın durumdaki isimler cümlede şu görevlerde bulunabilir.
a) ismin eylemden etkilendiğini gösterir
“Kuş vuruldu”
b) ismin bir eylemi gerçekleştirdiğini gösterir
“Kuş ötüyor”
C) ismin tanımlandığını gösterir
“Kuş bir hayvandır.”d) ismin zaman zarfı olduğunu gösterir.
“Okula dün gittim.”