Ek Kök ve Gövde Kavramları
Biçim (Şekil) Bilgisi İle İlgili Temel Kavramlar
Biçim bilgisi kelimelerin oluşumundaki çeşitli değişiklikleri inceler. Bir kelimenin biçim özelliklerini bilmek için kök, gövde ve ek terimlerini bilmemiz gerekir.
1. Sözcük Kökü
Kelimenin anlamlı en küçük birimidir. Bir kelime daha küçük anlamlı bir birime ayrılamıyorsa o kelime kök durumundadır. Dilimizde kökler genellikle tek hecelidir. Türkçemizde kökler ikiye ayrılır:
a) İsim Kökleri
Canlı ve cansız bütün varlıkları, nesneleri, zihinlerdeki soyut ve somut kavramları karşılayan köklerdir.
Örneğin; dağ, beş, iş, göç, ev, bel, yön vb.
b) Fiil Kökleri
Varlık, nesne ve kavramlara ait hareketleri karşılayan köklere de fiil kökü denir: Örneğin; yaz-, bul-, sev-, duy-, bak- vb. Fiil köklerinin sonuna -mak, -mek, -ış, -iş gibi ekler getirilir. Bir kök bu ekleri kabul ediyorsa fiil soylu sözcüktür, etmiyorsa isim soylu sözcüktür.
2. Sözcük Gövdesi
İsim ya da fiil soylu bir kelimenin herhangi bir yapım (türetme) eki alması sonucunda oluşan yeni anlamlı kelimeye gövde durumunda kelime denir. Bir köke ilave edilmiş yapım eki sayısınca gövdeden söz edilir. Yapım eki almış kelimeler de yapı bakımından türemiş kelimelerdir.
Örnekler:
- göz-lük-çü-lük (Bu kelimede üç tane gövde mevcuttur.)
- gözlerimizden (göz-ler-imiz-den bu kelimede üç tane çekim eki vardır. Dolayısıyla kelime gövde durumunda olan bir kelime olmayıp aynı zamanda yapı bakımından da basit kelimedir.
Örnek Soru
Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi kök hâlindedir?
A) Yalnızlık duygusu sardı içimi birden.
B) Herkesin düşünce boyutunu anlayamazsın.
C) Defter ve kitaplarını çantasına yerleştirdi.
D) Salon çok havasız kalmıştı.
E) Kitaplığımdan istediğin kitabı alabilirsin.
Çözüm: C şıkkı dışında kalan seçeneklerde altı çizili kelimeler yapım eki aldıklarından dolayı türemiş kelimelerdir. Kitaplarını kelimesindeki tüm ekler çekim eki olduğu için bu kelime kök halindedir.
3. Ek
İsim ya da fiil köklerine gelerek yeni kelimeler türeten veya sözcüklerin cümledeki görevlerini belirleyen ses birliklerine ek denir. Eklerin tek başına anlamları yoktur. Kökten sonra gelir ve köke bitişik olarak yazılır. Eklendikleri kelimelerin ses yapısına göre ses yapıları değişir. Ses uyumları nedeniyle dilimizde ekler genellikle çok (iki, dört veya sekiz) şekillidir, (-ma, -me, -mış, -miş, -muş, -müş, -di, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü vb.)
Dilimizde tek şekilli ekler de mevcuttur: -ki (ormandaki), -ken (okurken), -leyin (akşamleyin), -yor (seviyor), -mtırak (yeşilimtırak), -daş (gönüldaş)
Dilimizde ekler, yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Çekim Ekleri
b) Yapım Ekleri
