Doğu Lehçesi (Hakaniye Türkçesi)
Doğu Türkçesi (Hakaniye Lehçesi – Türkçesi)
Cengiz Han’ın 1227 yılında ölümünden sonra, İmparatorluk dört oğlu arasında taksim edilmiştir. Bu taksimde ikinci oğlu Çağatay’a Türkistan toprakları düşmüştür. Önceleri merkezî otoriteye önem verilmesine rağmen ilk nesilden sonra Cengiz topraklarında bağımsız devletler oluşmaya başlamıştır. Bunlardan biri de, Çağatay’ın torunu Kara Hülagü’nün (1242-1246) kurduğu Çağatay Hanlığı’dır.
Çağatay hanlığı Türklerin en yoğun olduğu bölgede olmasından dolayı 14. yüzyılın başlarından itibaren Türkleşme ve İslamlaşma sürecine girmiştir. Çağatay Hanı Tuğluk Timur’un (1360-1363) ölümünden sonra iyice zayıflayan devlet, bir dönem Türk soylu beylerin seçtiği hanlar tarafından yönetilmiştir. Bu beylerden biri olan Aksak Timur (1370- 1405) Çağatay hanıyla anlaşamayınca 1370 yılında Semerkand’da bağımsızlığını ilan etmiştir. Dönemin kaynaklarında Timur’un kurduğu devlete de Çağatay adı verilmiştir.
Timur’un 1405 yılında ölümünden sonra bu devlet de oğlu ve torunları arasında taht kavgalarına sahne olmuştur. Nitekim Altın Orda Devleti’nden kopan ve kendilerine Özbek adını veren topluluklar Türkistan’da Timurluların varlığına son vererek 1428 yılında Şeybani Han önderliğinde Özbek Hanlığını (1428-1599) kurmuşlardır. Türkistan’da kurulan diğer hanlıklar şunlardır: Buhara Hanlığı (1599-1920), Hive Hanlığı (1512-1920), Hokand Hanlığı (1710-1876), Kaşgar-Turfan Hanlığı (1600- 1877). (Sağol Yüksekkaya 2010: 59)
Çağatay Türkçesi ile çok değerli sözlüklerin kaleme alınmıştır. Özellikle Ali Şir Nevayi’nin eserlerini anlamak için Osmanlı, İran ve Hindistan sahasında sözlükler hazırlanmıştır.Abuşka, Bedâfü’l-Lugat, Lugat-ı Türkî, Kitab-ı Zeban-ı Türkî, Senglah, Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî, Et-Tamga-i Nasırî bunlardan önemli olanlardır.
İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı lehçesine Hakaniye Lehçesi denilmektedir. Bu lehçe gerçekte Uygurcanın devamıdır. 14. Yüzyıldan sonra Çağatayca adını almıştır. İslam etkisindeki ilk ürünler bu lehçeyle verilmiştir. Bugünkü Özbekçenin kaynağını bu lehçe oluşturur. Hakaniye Lehçesi ile Yazılan Eserler hakkında bilgi alabilirsiniz.
Hakaniye Türkçesi olarak adlandırılan bu Türk şivesi, teşekkül eden yeni kültür merkezlerinde birçok eserler meydana getirmiştir. Asıl olarak Kutadgu Bilig ile başlayan bu döneme, ortaya çıkan kültür merkezlerine göre üç gruba ayrılırsa da onları Müşterek Orta Asya Türkçesi eserleri olarak adlandırmak gerekmektedir. Şive bakımından bu bölgeler Kaşgar şîvesindeyseler de arada bazı farklar da görülmektedir. Müşterek Orta Asya Türkçesi’nin doğu kolu olan Kaşgar veya Hakaniye (Karahanlı) şivesi, gerçekte Doğu Türkçesi‘ni oluşturmuştur.
paylaşımınız çok güzel olmuştur.işime gerçekten çok yaradı kısa ama öz bir paylaşımdı elinize sağlık çok teşşekkür ederim….
Türk yetenekleri ve dilleri konusunda yapmış olduğunuz katkılarınızdan dolayı hoşnutluğumu belirtmek isterim.
Başarılarınızı sürdürmenizi dilerim.