Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu
1. Büyük Ünlü Uyumu ( Kalınlık İncelik Uyumu)
Bu uyuma göre Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlülerden (a, ı, o, u) biri varsa daha sonraki heceler de kalın; ince bir ünlü varsa (e, i, ö, ü) daha sonraki heceler de ince ünlü olmak zorundadır.
Örnekler:
bilezik, çocuk, durak, kırlangıç, serçe, gelincik, kömürlük, odunluk
a) Kalınlık-İncelik Uyumuna (Büyük Ünlü Uyumuna) Aykırı Ekler
-yor, -ken, -leyin, -daş, -ki, -mtrak, -gil gibi ekler bu uyuma girmeyen ekler grubunu teşkil etmektedir.
Örnekler:
görüvor, uyurken, sabahleyin, ülküdaş. akşamki, yesilimtrak. amcamgjl gibi
b) Kalınlık-İncelik Uyumuna Aykırı Kelimeler
Türkçe bazı kelimelerin asli şekilleri kalınlık-incelik uyumuna uyduğu hâlde, çeşitli ses olayları sebebiyle bu kelimeler uyum dışı kalmıştır.
Örnekler:
alma > elma ana > anne kangı > hangi kuzay > kuzey
(y)ınanmak > inanmak karındaş > kardeş şişman > şişman
2. Küçük Ünlü Uyumu ( Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
Düz ünlülerden sonra (a, e, ı, i) düz; yuvarlak ünlülerden sonra (o, ö, u, ü) ya düz- geniş (a, e) ya da dar-yuvarlak (u, ü) ünlü gelmesi kuralıdır.
Örnekler
yumurta, gülmek, yoklamak, çocuk, gülücük, gözlükçü, sevinçlerimiz
“Mustafa Kemal Atatürk gibi bir dehayı ele alırken yetiştiği ortamı ve zamanı göz ardı etmek yanlıştır..”
Yukarıda kalın yazılmış sözcükleri küçük ünlü uyumu kuralına göre analiz edelim:
“yetiştiği” sözcüğünün hecelerindeki bütün ünlüler düzdür.
“ortamı” sözcüğünde yuvarlak ünlüden sonra düz ünlüler geldiği için kuralımıza uymaktadır.
a) Birleşik sözcüklerde bu kural göz önünde bulundurulmaz çünkü sözcüklerden biri veya her ikisi de Türkçe olabilir ve bu sözcükler bir araya gelince yabancı sözcük zannedilebilir.
Örnek: Atatürk, açıkgöz, hanımeli…
b) Öz Türkçe olmasına rağmen küçük ünlü uyumu kurala uymayan sözcükler bulunur. Ancak bu sözcükler Eski Türkçe döneminde uymaktaydı.
Örnek: yağmur (E.Türkçede yağmır), çamur (E.Türkçede çamır), avuç (E.Türkçede avıç)…
c) Sözcük sonuna getirilen ekler, düzlük-yuvarlaklık olarak son hecedeki ünlüye uyum sağlar.
Örnek: çiçekli, kapısı, kedicik, görmüş mü? …
d) Düzlük-yuvarlaklık uyumunda her ünlü kendisinden önceki ünlüye göre ele alınır.
Örnek: “kuralcı, güzellik” sözcüklerinde ilk ünlü yuvarlak olduğu halde ikinci ünlü
düz-geniş olduğundan üçüncü ünlünün düz-dar olması küçük ünlü uyumu kuralını bozmaz.
e) Tek hecesi olan sözcüklerde küçük ünlü uyumu kuralı aranmaz, çünkü uyum olabilmesi için en az iki ünlü bulunmalıdır.
Örnek: bak, yap, su…
f) Türkçeye farklı dillerden gelen sözcüklerde küçük ünlü uyumu kural aranmaz aranmaz.
Örnek: asansör, doktor, patlıcan…
g) “-yor” eki küçük ünlü uyumunu her zaman, “-ki” eki ise bazı hallerde bu kuralı bozar.
Örnek: bendeki (bozmadı), bununki (bozdu), bekliyor (bozdu), saçıyor (bozdu)…