Eylemde Çatı

Çatılarına Göre Eylemler :

Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir.

Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur.

UYARI : Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir. Ad cümlelerinin çatısı olmaz.

ü Onda paranın yanında akılda vardı. ( Ad cümlesi çatısı olmaz.)

ü Karanlık çökmeden evine vardı. (Eylem cümlesidir.)

Çatı İki Bölümde İncelenir :

Nesne – Yüklem İlişkisi :

Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir :

Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir.

Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi.

Belirtili Nesne

Ona doğum günü için yün kazak aldık.

Belirtisiz Nesne

Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren eylemlerdir.

Örnek : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı. (Neyi paylaştı?)

Ahmet’in en küçük kardeşini yolda gördüm. (Kimi gördüm?)

Yemeğe tuz attım. (Ne attım?)

UYARI : Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir. Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir. Örnek :

ü Saatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni..)

ü Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu. (Neyi söylüyordu? Şarkıyı…)

ü Tekrar tekrar okudum. (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri…)

Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir.

Örnek : Bütün gün tembel tembel oturduk. (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz.)

Yüklem

Yağmur bütün gece durmadan yağdı. (Neyi yağdı? Nesne almaz.)

Yüklem

Soğuktan hepimiz üşümüştük. (Neyi üşümüştük? Nesne almaz.)

Yüklem

UYARI : Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir.

ü Bütün gün, çarşıda gezdik. (geçişsiz)

ü Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler. (geçişli)

Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir. Örnek :

Geçişsiz Oldurgan

Uyu                           Uyu-t                Çocuğu ben uyuttum.

Belirtili Nesne

Yat                           yat-ır                Çocuğu erkenden yatırdım.

Belirtili Nesne

Gül                           gül-dür              Çocuğu güldürdüm.

Belirtili Nesne

Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme “-t,-r, -dır” eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir.

Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır. Örnek :

Geçişli Ettirgen

Yıka               Yıka-t               Arabayı yıkattım.

Belirtili Nesne

İç                   İç-ir                  Çocuklara süt içirdim.

Belirtisiz Nesne

Yaz               Yaz-dır             Askerdeki oğluna mektup yazdırdı.

Belirtisiz Nesne

UYARI : Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir. Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli  olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir.

Geçişsiz Oldurgan Ettirgen

Öl(mek)            öl-dür(mek)       öl-dür-t(mek)

Yat(mak)          yat-ır(mak)        yat-ır-t(mak)

Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur.

Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen

Kır(mak)           kır-dır(mak)       kır-dır-t(mak)

Oku(mak)         oku-t(mak)        oku-t-tur(mak)

Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir.

Gel-ir ® getir.   (l sesi, t’ye dönüşmüş)

Git-ir ® götür    (i sesi, ö’ye dönüşmüş)

Özne – Yüklem İlişkisi :

Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir :

Etken Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır. Örnek :

Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı.

Gerçek Özne                                   Etken

Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü.

Gerçek Özne      Etken

Vücudum,  kaskatı olmuştu,  kulaklarım duymuyordu.

Gerçek Özne         Etken         Gerçek Özne    Etken

Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır. Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir. Örnek :

Buz olmasın diye yollara tuz döküldü. (Döken belli değil)

Sınav sonuçları açıklandı. (Açıklayan belli değil.)

Anadolu’nun ücra bir kasabasına atanmış. (Atayan belli değil.)

Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar

ü Nesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar. Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir. Örnek : Belediye,   kokmuş etleri imha etti.   (etken)

Gerçek Özne    Belirtili Nesne   Yüklem

Kokmuş etler imha edildi.                  (edilgen)

Sözde özne       Yüklem

Ona   yeni bir kazak ördüm. (ben) (etken)

Belirtisiz Nesne  Yüklem  Gerçek özne

Ona yeni bir kazak örüldü.                 (edilgen)

Sözde Özne    Yüklem

ü Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz. Örnek : Akşama kadar çarşıda gezildi. (Gezen belli değil, gezilen de yok.)

Evde bir süre oturuldu.            (Oturan belli değil, oturulan da yok.)

ü Kimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleri ya da “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir. Bu tür eylemler edilgen çatılıdır. Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar. Örnek :

Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı.   (Edilgen)

Adam mahkemece suçlu  bulundu.            (Edilgen çatılı)

Sözde Özne   Zarf Tümleci

ü “-ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekini alan her eylem edilgen olmaz. Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler. Örnek :

Mahalleye yeni bir market açıldı.          (edilgen)

Sözde Özne

Ateşi düşünce hasta açıldı.                 (etken)

Gerçek Özne

Bayram nedeni ile sınıf süslendi.          (edilgen)

Sözde Özne

Düğüne gitmek için Ayşe süslendi.      (etken)

Gerçek Özne

Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “-n” ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir.

Örnek :

Kadın,  dizlerine vurarak dövündü.

Gerçek Özne

( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı.

(Gizli) Gerçek Özne

Zavallı kuş, son bir defa çırpındı.

Gerçek Özne

UYARI :”-n” ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır. Örnek :

Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı. (dönüşlü çatılı)

Yerler iyice silinmiş. (edilgen çatılı)

Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz. Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir. Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir. Çok az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir. Örnek :

Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı. (Dönüşlü – geçişli)

Ayşe küpeler, kolyeler takındı.   (Dönüşlü – geçişli)

Belirtisiz nesne

İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır.

İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır :

Örnek :

Kadınlar cenazede ağlaşıyordu. (Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır.)

Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler. (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır.)

Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı :

Örnek :

Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak. (Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır.)

Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı. (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir.)

UYARI : “-an, -en” ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir.

Çocuk giden arabaya el salladı. (şimdiki zaman)

Kaçan balık büyük olur.             (geçmiş zaman)