Fiilimsiler Konu Anlatımı
Fiilimsi Nedir
Türkçe’de de yaygın olarak kullanılan bu sözcük türü, eylemin ada dönüşmesiyle oluşur. Ancak biçimsel olarak ad olmasına rağmen “eylem” anlamı devam eder. Fiilimsiler, temelde bir eylemin zarf, ad veya sıfat haline getirilmiş biçimidir. Örneğin, “yürü-” fiili “yürüyüş”, “yürüyen”, “yürüyünce” eylemsi olarak kullanılabilir. Fiilimsilerin diğer bir özelliği, yan tümce kurabilme yetenekleridir. Yani bir cümle içinde ana cümleden bağımsız olarak kullanılabilirler. Örneğin, “Eve gidene kadar kitap okudum.” cümlesinde “gidene kadar” fiilimsi öbeği yan tümce kurarak kullanılmıştır.
Fiilimsilerin önemli bir özelliği de, “melez” kelime türü olmalarıdır. İsimlerde olduğu gibi cümlede özne, yüklem, nesne ve hatta dolaylı tümleç görevi üstlenebilirler. Fiillerde olduğu gibi zaman çekimlerine uyum sağlayabilirler. Fiilimsiler, yazılı ve sözlü iletişimde sıklıkla kullanılır ve Türkçe’nin zengin bir kelime dağarcığına sahip olmasına katkı sağlarlar.
Başka bir deyişle eylemsiler; fiil kök ve gövdelerinden belirli eklerle türetilen, cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Cümlede genelde durum ve zaman bildirirler. Fiilimsiler şahıs eki alıp çekim e girmem esi yönüyle fiillerden ayrılırlar. Ancak bir oluş, kılış ve durum bildirmeleri, olumsuz biçimlerinin -ma, -me olumsuzluk ekiyle yapılması bakımından fiillere benzerler. Bazı fiilimsiler cümlede isim çekim eklerini alır, ek fiil yoluyla da yüklem olurlar.
Fiilimsilerin Genel Özellikleri
a. Kip ve şahıs ekleriyle çekime giremezler. Bu nedenle tam anlamıyla fiil kabul edilmezler.
b. Fiilimsiler ek eylem alarak yüklem olabilir:
Örnek: Tek isteği doğayla iç içe bir hayat sürmekti.
Hoşgörü herkese karşı anlayışlı olmadır.
c. Fiilimsiler olumsuzluk eki alırlar:
Örnek: kaçmamak, oturmama, gelmeyen, çalışmayarak, düşünmedikçe, gitmeyip…
d. * Eylemlere gelen olumsuzluk eki “-ma, -me” ekini alara fiil olma özelliğini devam ettirirler. Eylem kök ve gövdesi ile eyleme gelen ekin arasına -ma, -me olumsuzluk ekini getirebiliyorsak o sözcük eylemsidir:
Örnek: bakmak – bakmamak (fiilimsi)
ağlama – ağlamama (fiilimsi)
koşan – koşmayan (fiilimsi)
tanıdık kimse – tanımadık kimse (fiilimsi)
kaçarak – kaçmayarak (fiilimsi)
yaşlandıkça – yaşlanmadıkça (fiilimsi)
sönük – sönmeyik (fiilimsi değil)
doğurgan – doğurmayagan (fiilimsi değil)
sürgün – sürmegün (fiilimsi değil)
e. Fiilimsilerin en önemli görevi girişik birleşik cümle kurmaktır yani fiilimsiler bir temel cümle içinde yan cümle kurarlar ve cümlenin ögeleri bakımından yan cümlenin yüklemi olurlar.
Örnek: Beş dakikada giyinip dışarı çıktı.
Görünen köy kılavuz istemez.
f. Fiilimsi diye farklı bir sözcük türü yoktur. Fiilimsiler cümlede ad, sıfat veya belirteç görevinde kullanılır:
Örnek: Boş oturmak bir hastalıktır, (isim)
Veren eli herkes öper, (sıfat)
ölünce biz de iyi adam oluruz, (zarf)
Görevleri Yönünden Eylemsiler Üç Grupta İncelenir:
Fiilimsi Türleri ve Örnekleri
1. Ad-Eylemler (Mastarlar, İsim-Fiiller)
2. Ortaçlar (Sıfat Fiiller, Sıfat Eylemler)
3.Ulaçlar, (Zarf Fiiller, Bağ fiiller)
Artık burada kalmak istiyorum , (isim-fiil)
Çalışan insanlar her yerde tutulur, (sıfat-fiil)
Hiç çalışmadan sınava girdiler, (zarf-fiil)
Fiilimsi Eklerinin Kodlaması (Eylemsi Eklerinin Şifrelemesi)
1. İsim-fiil (Ad eylem ya da Mastar Nedir): Eylemin cümledeki adıdır. Eylem kök ve gövdelerine -mak, -mek, -ma, -me, -(ı)ş, -(u)ş ekleri getirilerek yapılır. İsim-fiil ekleri fiilin bir isim gibi kullanılmasını sağlar. Ayrıca isim fiil ekleri kodlaması sayfamıza bakabilirsiniz.
-mak, -mek ekiyle kurulan isim fiiller:
Yarın sabah erkenden kalkıp arabayı yıkamak istiyorum.
Bu akşam, artık seni anmayan İstanbul’un
Bomboş bir camisinde uyumak istiyorum. (Z. O. Saba)
Seni düşünmek ona hep hüzün verirdi.
Bu olanlara ağlamak sorunları çözmüyor.
NOT: Bu ekle yapılan bazı isim – fiiller kalıplaşarak doğrudan doğruya isim olarak kullanılır:
Bir oturuşta iki ekmek yiyor.
Bakkaldan çakmak gazı aldı.
-ma, -me ekiyle kurulan isim – fiiller:
Artık gitme zamanı geldi.
Yanında çalışmasını çok isterdim.
İzmir’e yerleşmeye karar verdik.
NOT: “-ma, -me” eklerini alan ve sonradan kalıcı ad olarak kullanılabilen adlar da vardır.
AVM’ye girince danışma bürosu sizi karşılıyor.
Annem en güzel sarma ve dolma yemeklerini yapıyor.
Kebabın yanında ezme de istedi.
Kaymaklı dondurmayı en çok o severdi.
NOT: -ma, -me olumsuzluk ekini mastar eki olan -ma, -me ile karıştırmamalıyız.
Sen bence bunları sakın düşünme. (Olumsuzluk eki)
Bu düşünme biçimine karşıyım ben. (Eylemsi)
NOT: -ma, -me ekiyle kurulan ad – eylemler bazen sıfat görevini üstlenebilir.
Kurtuluş Savaşı’ndan kalma silahları hala kullanıyoruz. (nasıl silah sorusu sorulabildiği için “kalma” mastarı sıfat olarak kullanılmıştır.)
-ış ekiyle kurulan isim -fiiller
- Gelişiyle herkesi büyüleyen sanatçı, sahneye çıkarken bütün salonun dikkatini üzerine çekti.
- Gidişiyle herkesi şaşkına çeviren iş adamı, yılların birikimiyle kurduğu şirketi elden çıkarmak zorunda kaldı.
- Bakışıyla beni derinden etkileyen öğretmen, sınıfta söyledikleriyle tüm öğrencilerin hayatında bir dönüm noktası oldu.
- Çıkışa hazırlanan turistler, valizlerini hazırlarken unuttukları eşyaları aramak için uçakta dakikalarca kaldılar.
- Düşüşü sırasında yaralanan sporcu, uzun bir rehabilitasyon süreci geçirerek tekrar eski formuna kavuştu.
- Oluşumu hakkında bilgi almak isteyen öğrenciler, uzman bir biyologdan bilgi sahibi oldular.
- Duyuşuyla herkesi etkileyen müzisyen, şarkı söylerken insanların içine işleyen bir hissiyat yaratıyor.
2. Sıfat Fiil (Ortaç)
Sıfat-fiil, dilimizdeki en ilginç fiilimsilerden biridir ve tümce içerisinde genellikle sıfat görevinde kullanılır. Bu fiilimsi grubu, fiillerin sonuna eklenen -en, -esi, -mez, -ar, -di(k), -di(ği), -ecek ve -miş ekleriyle oluşturulur. Örneğin, koşan adam, açıklayacak metin, anlaşılmaz olay, kaybeden takım gibi sıfat tamlamaları sıfat-fiil kullanılarak oluşturulabilir.
Sıfat-fiiller ayrıca ortaç ve partisip olarak da kullanılabilir ve çeşitli zamanlarda farklı anlamlar taşırlar. Bu fiilimsiler, Türkçedeki cümle yapılarına zenginlik katar ve yazılı ve sözlü iletişimde sık sık kullanılır.
Sıfat fiil ekleri kodlama: ”-an/-en, ası/-esi, -maz/-mez,-ar/-er,-dik/-dık/-duk/-dük/-tık/-tik-tuk/-tük,-acak/ -ecek, -mış/-miş/- muş/-müş”
Örnekler
- Geçen sene yazın İstanbul’da yaşayan amcam, her sabah erkenden denize girerdi.
- Öğrenciler, öğretmenlerinin sorusuna gülünesi bir şekilde cevap vermeye çalıştılar.
- Dünkü spordan dolayı sabah işe gidemez duruma gelmiştim.
- Çocuklar, oyun oynarken yaralandıklarında ağlar vaziyette köşeye çekilirlerdi.
- Dün akşam, annem yemek yaptığı çok dağıtmış ve düzenlemeye vakti olmamıştı.
- Daha önce hiç denemediğim yemekleri denemek beni mutlu eder ve lezzetleri hakkında fikir sahibi olmama yardımcı olur.
- Gelecek hafta, arkadaşlarımızla birlikte doğa yürüyüşü yapacağız.
- Yazın, deniz kenarında güneşlenirken görülmemiş bir sıcağa maruz kaldık.
Adlaşmış Ortaç (Adlaşmış Sıfat Fiiller)
Adlaşma, dil bilgisinde isim olmayan bir kelimenin isim gibi kullanılmasıdır. Bu durumda sıfat-fiiller, isimleştirilmeleri gerektiğinde, adlaşma yoluyla isim görevi görebilirler. Örneğin “okunan” kelimesi, bir fiilin sıfat-fiil hali olmasına rağmen, “okunan kitap” gibi bir ad tamlamasında kullanılarak isim görevi üstlenebilir. Adlaşma, Türkçe’nin karmaşık yapısının bir özelliğidir ve dil kullanımında oldukça sık rastlanır.
Duygusal olduğu sevgilisine bakışından anlaşılabilirdi.
Okula gelmeyeceğini sıra arkadaşına bile söylememişti.
Sana gülenleri tek tek çağırıp nedenini sormuşlar.
NOT: Kimi ortaçlar kalıplaşarak kalıcı olarak ad olurlar. Bunu genellikle ad biçiminde kullanılmalarından ve sözlüklerde ayrı bir madde olmasından anlayabiliriz.
Yaradan‘ın varlığına inanmak, birçok insan için manevi bir huzur kaynağıdır.
Gelecekte yaşanabilecek olumsuzlukları önlemek için bugünden tedbirler alınması gerekiyor.
Tanıdığına güvenmeli, her zaman dürüstlüğü elden bırakmamalısın.
3. Zarf Fiiller (Ulaçlar, Bağ Eylemler)
Zarf fiiller, cümlenin anlamını belirginleştirmek için kullanılan eylemsilerdir ve eylem köklerinden veya gövdelerinden türetilirler. Bu fiiller, eklendiği fiil ile anlam bağlantısı kurarak, cümlenin ögelerinde zarf tümleci (belirteç tamlayıcısı) görevi görürler.
Fiil köklerine veya gövdelerine eklenerek oluşturulan zarf fiiller, cümlede fiil ile aralarında anlam bağı kurarak, cümlenin anlamını zenginleştirir. Bu sözcükler, cümlenin ögelerinde zarf tümleci olarak yer alır.
Zarf fiil ekleri; “-a/-e, -ı/-i, -u/-ü, -ıp/-ip/-up/-üp, -alı/-eli, -ken, -arak/-erek, -ınca/-ince/-unca/~ ünce, madan/~meden, -dıkça/-dikçe/-dukça/-dükçe/-tıkça/-tikçe/-tukça/-tükçe” ekleridir. Ayrıca Zarf Fiil Ekleri Kodlama sayfamıza da bakabilirsiniz.
Örnekler:
-a, e- eki
Bata çıka yürüdüğüm kumsalda gün batımını izledim.
Nöbetleşe çalıştığımızdan dolayı yorgunluktan uykumuz kaçtı.
Sekize beş kala iş yerinde toplantıya hazırlandık.
Dokuzu çeyrek geçe otobüsten indik ve yürümeye başladık.
-ip, ıp, -up, üp eki
Kalkıp evdeki eşyaları düzenlemeye başladım.
Oturup kitabımı okumaya başladım.
Bakıp karşımdaki manzarayı hayranlıkla izledim.
Durup güzel bir şarkı söyleyen adamı dinledim.
-arak, -erek eki
Gülerek arkadaşlarımızla birlikte eğlendik.
Ağlayarak acımızı paylaştık.
Çatırdayarak eski sandalyeye oturduk.
-madan, -meden eki
Anne olmadan anneni nasıl anlayabilirsin ki?
Bıkmadan ve yorulmadan çalışmaya devam etmek önemlidir.
Ölmeden önce dünya turu yapmak birçok insanın hayalidir.
Teyzemlere uğramadan önce bana haber verirsen ben de gelebilirim.
Düşünmeden konuşmak bazen büyük hatalara sebep olabilir.
Zorlanmadan başarıya ulaşmak her zaman mümkün olmayabilir.
-madan, -meden eki
Koşu bandında durmaksızın koşmaya devam etti.
Hava kararıca beklemeksizin hemen yanıma gelmelisin.
Düşünmeksizin hareket etmek bazen riskli sonuçlara yol açabilir.
-dıkça, -dikçe eki
Yaşımız ilerledikçe hayatımızdaki bazı şeyler değişir ve gelişir.
Onun çığlıklarını duydukça kalbimdeki acı daha da artıyor.
Burayı gördükçe doğanın güzelliği beni büyülüyor.
-ınca, -ince, -unca, -ünce eki
Akşam eve gelince hemen beni aramalısın.
Yaz tatilinde köye gidince özlemim daha da arttı.
Sözlerim bittikten sonra ağlayınca içimi bir hüzün kapladı.
Biraz düşününce o kararın doğru olduğuna inanıyorum.
Bu kadar olumsuzluktan sonra seni görünce neşem yerine geldi.
-alı, -eli eki
Çıkalı bir ay oldu, seni çok özledim.
Gideli haftalar geçti, hala geri dönmedin.
Yapılalı henüz birkaç saat oldu ama işler oldukça yolunda görünüyor.
Görmeyeli seni hiçbir yerde göremedim, nerelerde dolaşıyorsun?
-r… mez, -ar…. maz eki
Bilir bilmez yaptığın şeyler yüzünden kendini zor durumda bırakıyorsun.
Gider gitmez aklıma sen geldin ve seni düşünmekten kendimi alamıyorum.
Görür görmez seni tanıdım ve seninle konuşmak istedim.
-asıya, -esiye eki
Şarkıyı ölesiye dinledi ve sözlerini ezbere bilir hale geldi.
Doğada doyasıya dolaşırken, tüm stresini ve kaygılarını geride bıraktı.
Esnaf, müşterilerine veresiye defteri tutarak yardımcı olmaya çalışıyor.
-casına, -cesine eki
Genç adam, yaşarcasına hayatı deneyimlemek için tüm fırsatları değerlendiriyor.
Öğrenci, matematik problemini anlamışçasına kolay bir şekilde çözdü.
Asker, vatan için ölürcesine mücadele etti ve en sonunda zafer kazandı.