Cümlenin Ögeleri
Cümlenin Ögeleri Nedir
Duygu, düşünce, yargı vb. ifade etmek üzere çekimli bir fiille veya sonuna ek fiil getirilen bir isimle kurulan sözcük dizisine “cümle” denir. Duygu, düşünce ya da olay anlatılırken cümlede her sözcük ya da sözcük grubu bir görev üstlenir. Çekimli bir eylem veya ek eylem almış bir ad tek başına da cümle olabilir. Sözcük ya da sözcük gruplarının cümlede yüklendikleri görevlere öge denir. Tümcenin tam olarak ifade etmek istediği duygu, düşünce veya hüküm için farklı unsurlara ihtiyaç duyulur. Bu nedenle, cümlede farklı görevler üstlenen unsurlara cümlenin ögeleri veya unsurları denir.
İşte, sözcük ya da sözcük gruplarının birtakım görevler üstlenmesiyle cümle ögeleri ortaya çıkar.
Cümlenin Ögeleri Nelerdir
1) Yüklem
2) Özne
3) Nesne
4) Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
5) Zarf Tümleci
6) İlgeç (Edat) Tümleci
7) Bağımsız Tümleç (Cümle Dışı Unsur)
Bu ögelerin cümlede nasıl görevler üstlendiğini görmek için aşağıdaki cümleyi inceleyelim.
Beni terk ettiğin zaman hediyelerini evine bırakmıştım ben.
bırakmıştım (yüklem) Cümlede yapılan işi bildiren öge
(bırakan kim?) ben (özne) Yüklemde bildirilen işi yapan öge
(neyi bırakmıştım?) hediyelerini (nesne) Yüklemde bildirilen işten etkilenen öge
(Nereye bırakmıştım?) evine (dolaylı tümleç) Yüklemin yapıldığı yeri, yönü gösteren öge
(Ne zaman bırakmıştım?) Beni terk ettiğin zaman (zarf tümleci) Yüklemin yapılış zamanını belirten öge
Yukarıdaki örnekten de anlaşılacağı üzere, bir cümlenin en temel ögesi yüklemdir. Bu nedenle, öncelikle cümledeki ana yargıyı bildiren yüklemi belirlemek ve cümlenin yapılandırılmasını sağlamak gerekir. Daha sonra, yüklemi çeşitli açılardan açıklayan diğer öğeler, yukarıdaki cümlede olduğu gibi, çeşitli sorular sorularak belirlenir. Ögeleri tespit etmek için belli bir yöntem izlenmelidir.
Cümlenin Öğeleri Bulunurken Nelere Dikkat Edilir
* Cümle yüklem üzerine kurulu olduğu için önce yüklem belirlenmelidir.
* Cümlede yüklem den sonra sırasıyla özne, nesne ve tümleçler belirlenir.
* Sözcük gruplarının parçalanmaz bir bütün olduğuna dikkat edilir,
örneğin, “Geçmişin kültürel mirasını gelecek kuşaklara aktarmak dergilerin önemli işlevlerindendir.” cümlesinde “geçmişin kültürel mirasını gelecek kuşaklara aktarmak” sözü isim-fiil grubu,
“dergilerin önemli işlevleri” sözü ise isim tamlaması grubudur.
Dolayısıyla cümle iki öğeden oluşmuştur.
“Toplantıya yarın sabah katılabileceğini söyledi bana.”
cümlesinde ise “toplantıya yarın sabah katılabileceğini” sözü sıfat-fiil grubudur. Dolayısıyla tek öge oluşturmuştur.
“Yahya Kemal ile Ahmet Hamdi Tanpınar bu noktada ayrılır.” cümlesindede “Yahya Kemal ile Ahmet Hamdi Tanpınar” sözü bağlama grubunu, “bu noktada” sözü ise sıfat tamlamasını oluşturmuştur.
* Cümle öğelerinde yükleme “ kimin” , “ neyin” sorusu sorulmadığı gibi “onun, senin, benim ” diye bir özne de yoktur.
örneğin, “Gelişmelerden haberi yoktu.” cümlesinde yükleme “ kimin” sorusu sorulamaz; bu cümlede özne, “ haberi” sözcüğüdür.
* Bütün öğeler yüklemle kişi ve zaman yönünden uyumlu olmalıdır, değilse öge olarak kabul edilmez:
Eflatun, kapısına “Geometri Bilmeyen Girmesin” yazdığı akademisinde öğrencilerine sık sık kendi kitaplarını okurdu.
Okurdu: Yüklem
Eflatun okurdu.
Kapısına “ Geometri Bilmeyen Girmesin” yazdığı akademisinde okurdu,
öğrencilerine okurdu.
Sık sık okurdu.
Kendi kitaplarını okurdu.
Gece yarısı büyük bir patlama sesiyle uyanan genç adam hemen çevresine göz attı.
Göz attı: yüklem
Gece yansı büyük bir patlam a sesiyle uyanan genç adam göz attı.
Hemen göz attı.
Çevresine göz attı
* Devrik cümle ve ifadeler kurallı hâle getirilmelidir, yani yüklem olabilecek sözcük veya sözcük öbekleri zihnimizden sona alınmalıdır:
Bir başka güzel burada temmuz geceleri. (devrik cümle)
Temmuz geceleri burada bir başka gûzel(dir.) (kurallı)
Âşığıyım beni çağıran bu sesin. (devrik)
Beni çağıran bu sesin aşığıyım. (kurallı)
* Bütün sorular yükleme sorulmalıdır. Cümlede bulunan fiilimsilere soru sorulmaz:
Düğünümüze gelen gizemli adamı (nesne) kimse (özne) tanımıyordu (yüklem). (nereye gelen biçiminde bir soru sizi yanlışa götürür.)
İstanbul’dan ayrılmak (nesne) istemiyordu (yüklem). (ayrılmak eylemsisine nereden sorusu sorulmamalıdır. Tüm sorular yalnızca yükleme sorulmalıdır.)
Cümle temel öğeler (özne, yüklem) ile yardımcı öğelerden (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, edat tümleci) oluşmaktadır.
Bir düşüncenin veya duygunun aktarımı için cümlelerin uzunluğu ve kelime sayısı önemlidir. Örneğin, yukarıdaki örnekte tek kelime ile ifade edilebilecek cümleler olduğu gibi on kelime veya daha fazla kelime içeren cümleler de kullanılabilir.
Cümlenin Ögeleri ile İlgili Çözümlü Test Soruları Çöz
1. Bir zamanlar bir adam, çocukluk arkadaşı olan Ahmet’i ziyaret etmek için şehir dışına gitti.
Yukarıdaki cümlede bulunmayan öge aşağıdakilerden hangisidir?
A) Özne B) Nesne C) Yer tamlayıcısı D) Yüklem E) Zarf tümleci
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, öğelere ayırmada yanlışlık yapılmıştır?
A) İnsanı çileden çıkartacak kadar / sakindi / başgarson.
B) Karımla kızımın duvardan bakan fotoğraflarına gülümseyerek / telefona / yöneldim .
C) Bizim kız / sessizce gülerken / Münir’in üç günlük bir sakalla çevrili kumral suratı / kıpkırmızı / oldu.
D) Işıklı yaz günlerim izi karabasana çevirecek cinayetler zinciri / haziran ayının 2 ’nci günü / başlamıştı.
E) Müezzinin yanık sesi / Mihrimah Sultan Camii’nin karşısındaki tarihî surlarda yankılanırken / ucu ucuna / yetiştik / cenaze namazına.
3. Aşağıdakilerden hangisinde, cümlenin öğesi olmayan açıklayıcı bir ara söz vardır?
A) İlkbaharı, mevsimlerin en güzelini, iple çekiyordu âdeta.
B) En sevdiği varlığın, annesinin, yanına gitmek için can atıyordu.
C) Ayrılık -en müthiş test- bunu öğretecek bize.
D) Eskiden -sen de bana hak vereceksin- çok daha iyi anlaşıyorduk.
E) O da bana destek vereceği yerde annemin tarafını tuttu.
4. Aşağıdaki cümlelerden hangisi, yalnızca özne ve yüklemden oluşmuştur?
A) Yaşadığım köyde tarımdan geçinen köylü sayısının her geçen gün azaldığına tanık oluyorum.
B) Kent merkezinden bu bölgeye yürümek bambaşka bir keyif.
C) Karacahisar, mimarisi ile birlikte tarihe dair çok sayıda yeni bilgiye referans olmuştur.
D) Biga’nın kültür dokusu, tarih boyunca aldığı göçlerinde etkisiyle daha da zenginleşiyor.
E) Yöre, Troya’dan sonra mitolojinin en güzel öykülerinde yer alıyor.
5. Dün akşam daha önce ismini duymadığım bir şaire ait şiir kitabı kütüphanede geçti elime.
Yukarıdaki cümlede aşağıdaki öğelerden hangisi yoktur?
A) Yüklem B) Zarf tümleci C) özne D) Yer tamlayıcısı E) Belirtisiz nesne
6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne, açıklayıcısıyla verilmiştir?
A) Çağımızın en büyük icadını, yapay zekayı, doğru kullanamıyoruz.
B) Telefon, çağımızın en önemli iletişim aracı oldu.
C) Takımımız, ne yazık ki, bu yıl küme düşecek.
D) Dayım, şu gözlüklü adam, ayakkabılarımı getirdi.
E) Urfa’ya, doğduğu şehre, yarın annesiyle gidecek.
7. “Bireyler, çok istediklerinde, çalışmalarını…” cümlesi aşağıdakilerden hangisiyle devam ettirilirse ögelerin dizilişi “özne, zarf tümleci, dolaylı tümleç, yüklem” şeklinde olur?
A) diğer bireylerle de paylaşmak isterler.
B) büyük bir şevkle yerine getirirler.
C) hemen bitirmek istemezler
D) başka alanlarda da devam ettirirler.
E) yapabilecek mekanlara ihtiyaç duyarlar.
8. Aşağıdakilerin hangisinde alınan yanıt, diğerlerden farklı bir öğeyi karşılamaktadır?
A) — Ne var o elinde?
— Telefon.
B) — Hangisi bu kalemi istedi?
— Yanımdaki.
C) — Onu davet eden kim?
— Kardeşim.
D) — Piknik için neresi daha uygun?
— Burası.
E) — Kaçı bu olimpiyata katıldı?
— İkisi.
9. (I) Göbeklitepe, Türkiye’nin Şanlıurfa ilinde yer alan ve Neolitik çağa ait önemli bir arkeolojik keşiftir. (II) Bu bölgede, 1960’lardan beri yapılan kazı çalışmaları sonucunda 1994 yılında keşfedilmiştir. (III) M.Ö. 10.000 yıllarına kadar uzanan tarihiyle insanlık tarihine ışık tutmaktadır. (IV) Göbeklitepe’de, taş sütunlar üzerine oyulmuş hayvan figürleri, geometrik desenler ve insan tasvirleri bulunmuştur. (V) Tapınaklar, düzenli olarak kullanılmadan önce tören için inşa edilmiştir.
Yukarıda numaralanmış cümlelerden hangileri özne ve yüklemden oluşmaktadır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
10.(I) Aşk, insanların en temel duygusal ihtiyaçlarından biridir. (II) Bu duygu, yüzyıllardır insanları büyüleyerek, şiirlerin, şarkıların, hikayelerin konusu olmuştur. (III) Aşk, insanlara daha pozitif bir bakış açısı kazandırır. (IV) Kalp kırıklığı, hayal kırıklığı, yalnızlık hissi gibi duygular aşkın negatif yanlarından birkaçıdır. (V) Aşkın doğru kişiyle ve doğru zamanda yaşanması, kişinin hayatını zenginleştirir.
Yukarıdaki tümcelerden hangisinin ögeleri sırasıyla “Özne, Yer Tamlayıcısı, Belirtisiz Nesne ve Yüklem” biçimindedir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
YANITLAR: 1-B 2-C 3-D 4-B 5-E 6-A 7-E 8-C 9-A 10-C