Yüklem
Yüklem Nedir
Tümcede yapılan işi, hareketi, oluşu üzerine alan ve yargı bildiren unsurdur. Cümle ögelerindeki en temel unsurdur. Yüklem, çekimli bir eylem ya da ek eylemle çekimlenmiş bir isim soylu sözcük olabilir.
Cümlenin ana öğesidir. Cümlenin bütün öğeleri yüklem ile olan ilişkilerine göre belirlenir. Cümlenin genellikle sonunda yer aldığı gibi her yerinde de bulunabilir. Dilimizin genel kuralı yüklemin sonda olmasıdır. Eğer yüklem sondaysa bu tür cümlelere kurallı cümle denir. Yüklem sonda değil de başka bir yerde ise bu tür cümlelere devrik cümle denir.
Türkçede her türlü sözcük yüklem olabilme özelliğine sahiptir. Fiiller çekimlenerek, isim soylu sözcükler ise ek fiil alarak yüklem görevi üstlenir. Yüklemi belirlemek için herhangi bir soru sorulmaz, yüklem cümledeki çekimli sözcükten anlaşılır. Yüklem belirlenirken çekimlenen sözcüğün sözcük grubu oluşturup oluşturmadığına dikkat edilir.
Yüklem Örnekleri
Dostluk her zaman yanında, arkadaşlık her zaman destekçin olsun.
Saygıyı kalbine taşı, güzel bir hayat oluşsun.
Aile, sevginin ve desteklemenin anlamını taşır.
Aşk, kalpleri birleştirir.
Vatan, bizim için her şeydir, onu koruyarak geleceğimize yön veririz.
Milletimiz, birlikte güçlü olduğumuzda her zorluğun üstesinden gelebiliriz.
Dışa dönük ol, hayatı keşfet!
Açık sözlü olmak, güvenilirliğin anahtarıdır.
Duygusallık, sevgiyi hissetmenin güzelliğini yaşamaktır.
Çalışkanlık, başarının sırrıdır.
Fedakarlık, sevdiklerin için güçlü kalmanın yolu.
Tutumluluk, paranı yönetmenin ve geleceğini korumanın önemli bir adımıdır.
Meraklı olmak, bilginin ve öğrenmenin kaynağıdır.
Mükemmeliyetçilik, kendine ve işine değer vermenin yoludur.
Sabır, her şeyin doğru zamanda olacağına inançtan kaynaklanır.
Fiil Kök / Gövdesi + Haber Kip Eki + Şahıs Eki = Yüklem
Fiil Kök / Gövdesi + Dilek Kip Eki + Şahıs Eki = Yüklem
İsim ya da İsim Soylu Sözcük + Ek fiil = Yüklem
Örnek : Bir zamanlar, ailemizle birlikte çiftliğimizde yaşıyorduk. (Yüklem: yaşıyorduk. (yaşa- eylem kökü, -yor ve -du haber kipi, -k kişi eki)
UYARI : İsim ya da isim soylu sözcükler ek eylem ile çekimlenerek de yüklem görevinde bulunabilir.
Örnek : İçimde tuhaf bir hüzün vardı. (var + idi)
İçimde tuhaf bir hüzün var. (var).
NOT: Tümcede yüklem eksikliği veya özne yüklem uyuşmazlığının bulunması anlatım bozukluğuna neden olur.
Yüklemin Özellikleri
* Yüklem, tek sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de (Ad tamamaları ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, bileşik eylemler) oluşabilir.
Örnek :
Birinci vazifen Türk istiklalini, Türk Cumhuriyeti’ni ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
(Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem, yüklem durumunda)
Bu ev, kırmızı damlı eski bir köy eviydi. (Yüklem, sıfat tamlaması durumunda)
Sizinle konuşan kadın, çocuğun halasıymış.(Ad tamlaması, yüklem durumunda)
O sabah güneş pırıl pırıldı.(İkileme, yüklem durumunda)
Bu kez galiba baltayı taşa vurduk. (Deyim yüklem durumunda.)
* Yalnızca ad değil, ad soylu tüm sözcükler ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur.
Örnek :
Yurdumuzu kurtaran, Atatürk’tür (Ad, yüklem durumunda)
Bendim geçen ey sevgili, sandalla denizden. (Zamir yüklem durumunda)
Biz üniversiteye giderken o küçüktü. (Adlaşmış sıfat, yüklem durumunda)
Onun kaliteli malları çoktur. (Zarf, yüklem durumunda)
Ak akçe kara gün içindir. (Edat öbeği yüklem durumunda)
Dilimizde sıkça kullanılan bağlaçlardan biri de “ve” dir. (Bağlaç , yüklem durumunda.)
Ağzından çıkan tek şey amandı. (Ünlem, yüklem durumunda)
* Eylemsilerden (fiilimsiler), isim fiiller (mastarlar) ve sıfat fiillerler (ortaçlar), ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur. Örnek :
Bütün dileği insanların birbirini karşılık beklemeden sevmesiydi.(Adeylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş.)
Adam, uzaktan bir tanıdıklarıymış. (Sıfat eylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş.)
* Yüklem, pekiştirilmiş sözcüklerden de oluşabilir ve cümlenin ögeleri bulunurken önce yüklem sonra özne bulunur.
Örnek :
Bütün gece konuştu da konuştu.
Bayram sabahı şehrin sokakları bomboştu.
Bütün çocukları çalışkan mı çalışkandı.
* Sıralı cümlelerde, iki farklı yargı aynı yükleme uyum gösterirse ortak yüklem kullanılabilir.
Örnek : Oğlan dayıya, kız halaya çeker. Bu bağımlı sıralı cümleyi yargı yönünden tek tek incelersek.
Oğlan dayıya çeker.
Kız halaya çeker.
Bu cümlede “çeker” yüklemi ortak kullanılmıştır.
* Kimi durumlarda yüklemin anlatımdan düştüğü görülür. Böyle durumlarda okuyucu veya dinleyici yüklemi zihninden tamamlar.
Örnek :
Ev yapacaksan tuğladan, kıza alacaksan Muğla’dan.
Yukarıdaki anlatım tamamlanırsa :
Ev yapacaksan tuğladan yap. Kız alacaksan Muğla’dan al.
UYARI : İki farklı yargının tek eylemsiye ve tek yükleme bağlanması çoğu kez yargılardan birinin eylemsiyle ya da yüklemle uyumsuzluğuna neden olur ve anlatım bozukluğu yaratır. Bu tür anlatım bozukluklarına yüklem eksikliği adı verilir. Bu durumda her farklı yargıyı ayrı bir yan cümleye (eylemsiye) ya da yükleme bağlamak anlatım bozukluğunu ortadan kaldırır.
Örnek : Sigarayı az içkiyi de hiç içmez.
Sigarayı az (içer), içkiyi de hiç içmez.
Yüklem ile ilgili örnek çözümlü test sorusu
I. Anadolu’da çok eski yapılar ortaya çıkarıldı.
II. Bu yaşanan şey, romanın en can alıcı noktasıdır.
III. Efes Antik Kenti’nde özellikle dört yapıya bakıyorum.
IV. Kahvenin önü köyün toplanma yeri olduğu ifade ediliyor.
V. Hayvan ve insan tasvirlerinin büyük bir kısmı erkek.
Aşağıdakilerin hangisinde, yukarıda numaralanmış cümlelerin yüklemlerini oluşturan sözcük veya sözcük grubu yanlış belirtilmiştir?
A) I’de anlamca kaynaşmış birleşik eylem
B) II’de araya sıfat girmiş belirtili ad tamlaması
C) III’te basit çekimli eylem
D) IV’te yardımcı eylemle kurulan birleşik eylem
E) V ’te ek eylem almış adıl
Çözüm: I’de ortaya çıkarmak anlamca kaynaşmış birleşik eylemdir.
II’de romanın noktası ad tamlaması iken tamlamanın arasına “nokta sözcüğünün en can alıcı” sıfatı girmiştir.
III’te bakıyorum eylemi yapım eki almadığı için basit yapılı bir eylemdir.
IV’te et- yardımcı eylemi ile kurulan ifade ediliyor birleşik eylemi vardır.
V’te herhangi bir adıl yoktur. Dolayısıyla yanıt E’dir.