Edatlar (ilgeçler)

Tek başlarına anlamları olmayan, cümle içinde diğer kelime ve kelime gruplarıyla birleşerek değişik anlam ilgileri kuran sözcüklere edat (ilgeç) denir. Her sözcük ortaya çıktığında bir anlamı karşılar, bu bir eylem (gezmek, uyumak, bakmak …), kavram (aşk, akıl, nefret, intikam…) ya da varlık (kuş, çiçek, gökyüzü, bulut…) adı olabilir. Edatlar ise bunlardan hiçbirini karşılamaz, bu yüzden tek başlarına anlamları yoktur; anlam kazanabilmek için (ki bu anlam da çoğu zaman pek belirgin değildir.) başka sözcüklere ihtiyaç duyarlar
Uyarı: Edatlar, kendinden önceki kelime ve kelime gruplarıyla birleşerek edat öbekleri oluşturur. Bu edat öbekleri cümlede sıfat ya da zarf görevinde kullanılır. Şimdi aşağıda verilen örneklerde edatların kurduğu kelime gruplarını ve hangi görevde kullanıldığını bulalım.
Hava yağmurlu olduğu için dışarı çıkamadık. (neden-sonuç ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı)
Karanfillerle taç ördüm kendime. (araç ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı)
Cennet gibi güzel bir koyda demir attık. (benzerlik ilgisi)
Edat öbeği (niteleme sıfatı)
Avuç içi kadar küçük bir yerde oturuyorlar. (benzerlik ilgisi)
Edat öbeği (Niteleme sıfatı)
Uyarı: Sıfat, zarf, edat, bağlaç ve ünlemler isim çekim eki almadan kullanılan sözcüklerdir. Bu sözcükler isim çekim eki aldıklarında özelliklerini yitirerek isimleşir. Bu ekleri yalnız isimler ve onların yerine görev yapan zamirlerin aldığını unutmamalıyız.
Onun kadar akıllı birini görmedim.
Edat görevinde
Bu kadarını ben de beklemiyordum.
İsim görevinde
Ah, bu şarkıların gözü kör olsun!
Ünlem görevinde
Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste.
İsim görevinde
Bugün ya da yarın bize haber verecek.
Zarf görevinde
Bugünlerin yarını da var.
İsim görevlerinde
Edatların bulundukları cümlelere hangi anlam özelliği kazandırdığını anlamak için özellikle çok kullanılan edatların incelenmesi gerekir. Türkçemizdeki edatlar şunlardır: ile, gibi, göre, kadar, dair, değin, dek, denli, için, üzere, beri, diye, değil, mi, sanki, sadece, …e karşı,…e karşın, …e doğru, …e rağmen, …den dolayı, …den ötürü,…den başka, …den önce, …den sonra… Edatlar eklendiği kelimeye zaman, karşılaştırma, benzetme, amaç, durum, soru, birliktelik… gibi anlamlar yükler. Edatların cümleye hangi anlam özelliğini kazandırdığını anlamak için özellikle yukarıda verilen çok kullanılan edatları incelememiz gerekir.Ayrıca edatlar cümlenin ögelerinde edat tümleci (ilgeç tamlayıcısı) görevini üstlenirler.
Gibi : Kullanıldığı cümleye “benzetme, karşılaştırma, zaman, olasılık” gibi anlamlar katar.
Senin gibi başarılı değilim. (karşılaştırma)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Islık çalar gibi sesler çıkarıyorlar. (benzerlik ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Bilgi insana, kemikteki ilik gibidir. (benzerlik ilgisi)
Edat öbeği (yüklem görevinde)
Seninle saat üç gibi buluşalım. (zaman ilgisi)
Edat öbeği (zaman zarfı görevinde)
Uyarı: “-ce, -imsi, -cesine, -cileyin” ekleri “gibi” edatı yerine kullanılabilir.
Çocukça davranıyorsun. (çocuk gibi)
Kumaşın kadifemsi bir yüzeyi var. (kadife gibi)
Haberi uçarcasına karargâha yetiştirdi. (uçar gibi)
İçin : Bu edat, kullanıldığı cümleye amaç, sebep-sonuç, özgüleme vb. anlamlar katar.
Türk dilini öğreniniz çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır. (hakkında anlamında)
Edat öbeği (Durum zarfı görevinde)
Dad İspehsalar için bu kitabı yazdım. (özgülük anlamı)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Onu ikna etmek için epey uğraştık. (amaç-sonuç ilişkisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Sizi kırdığım için çok özür dilerim. (neden-sonuç ilişkisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
İle : Kullanıldığı cümleye “birliktelik, araç vb.” anlamlar katar.
Bilgi ile hareket et; yüzün güler. (birliktelik anlamı)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Akıldır; kişi onun ile yücelir. (birliktelik anlamı)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Ankara’dan uçakla dönmeyi düşünüyorum. (araç ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Uyarı: İle edatı bağlaç göreviyle de kullanılabilir. Bu durumda “ve” bağlacının yerini tutar. Bir
cümlede “ile”nin yerine “ve” getirilebiliyorsa “ile”nin türü bağlaç, getirilemiyorsa edattır.
Bu konuda seninle farklı düşünüyoruz.
(“İle” yerine “ve” getirilemez. “İle” edattır.)
Mehmet Akif Ersoy ile Tevfik Fikret bazı şiirlerinde halkın yaşayışına yer vermişlerdir.
(“İle” yerine “ve” getirilebilir. “İle” bağlaçtır.)
Göre : Bu edat yönelme hâl ekleri ile kullanılır (-e göre, -a göre) ve cümleye “görecelik, karşılaştırma
vb.” anlamlar katar.
Bu sınav diğerine göre daha kolaydı. (karşılaştırma anlamı)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Bana göre küresel ısınmaya karşı bir an önce harekete geçilmeli. (görecelik anlamı)
Edat öbeği (Durum zarfı görevinde)
Kadar : Bu edat kullanıldığı cümleye “karşılaştırma, ölçü, nitelik, benzerlik vb.” anlamlar katar.
Cennet kadar güzel olan bu vatanı sevelim, koruyalım, yüceltelim. (benzerlik ilgisi)
Edat öbeği (sıfat görevinde)
Avuç içi kadar mutluluk yeter bana. (ölçü, miktar ilgisi)
Edat öbeği (sıfat görevinde)
Üzere : Bu sözcük edat olarak kullanıldığında sonuç gösterir ve çoğu kez “için” anlamı taşır. Koşul
da bildirir.
İşe gitmek üzere sabahleyin erkenden yola çıktı. (amaç ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Ödülünü vermek üzere Müdür Bey’i davet ediyorum. (amaç ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Bu eşyaları ihtiyacı olan ailelere vermek üzere topluyoruz. (koşul ilgisi)
Edat öbeği (durum zarfı görevinde)
Ancak, yalnız, sadece, tek, bir edatları: Bu edatlar birbiri yerine kullanıldıklarında edat olarak gö-
rev yaparlar; “fakat, ama, lakin” anlamlarında kullanıldıklarında bağlaçtır.
Bu konuda yalnız sana güveniyorum. (Sadece, tek, bir anlamında olduğu için edattır.)
Edat
Sizinle gelirim yalnız fazla kalamam. (Ama, fakat, lakin anlamında olduğu için bağlaçtır.)
Bağlaç
Bu arabadan dünyada sadece elli adet üretilmiş. (Yalnız anlamında olduğu için edattır.)
Edat
Karşı : Kadar edatı yönelme hâl ekleri ile birleşerek (-e karşı, -a karşı) bir edat öbeği oluşturur ve
cümleye “karşılık, zaman vb.” anlamlar katar.
Sabaha karşı korkunç bir gök gürültüsü ile uyandım. (zaman ilgisi)
Edat öbeği (Zaman zarfı görevinde)
Güçlü bir rakibe karşı mücadele edeceğiz. (karşılık ilgisi)
Edat öbeği (Durum zarfı görevinde)
Uyarı: “Yalnız, ancak, karşı, kadar” sözcükleri edat dışında başka görevlerde de kullanılabilir. Bu
sözcüklerin hangi türde kullanıldığını anlamak için cümleye kazandırdıkları anlama bakmak gerekir.
Bu bölgede yalnız hayvancılık yapılabilir.
(sadece anlamında kullanıldığı için edat görevinde)
Yıllardan beri yalnız yaşıyor.
(Durum bildirdiği için durum zarfı görevinde)
Yalnız insanlar daha mutsuz olurlar.
(Nitelik bildiriyor, sıfat görevinde)
Gelsin, yalnız kardeşini getirmesin.
(Ama, fakat anlamında kullanıldığı için bağlaç görevinde)
Bana karşı her zaman dürüst oldun.
Edat öbeği (Durum zarfı görevinde)
84
Güneş karşı kıyılarda yavaş yavaş yükseliyor.
(İşaret sıfatı görevinde)
Yolun karşısında sıra sıra dizilmiş sokak satıcıları vardı.
(Tamlama öbeği kurmuş, isim görevinde)
Değil : Kendinden önceki sözcük ya da söz öbekleriyle birleşerek olumsuzluk anlamı katar ve çoğu
zaman yüklem görevinde kullanılır.
Böyle davranmak pek akıllıca değil.
(Edat öbeği, yüklem görevinde)
Bu tırmanışı gerçekleştirmek sanıldığı kadar zor değil.
(Edat öbeği, yüklem görevinde)
“mı, mi, mu, mü” : Bu edat kullanıldığı cümleye “soru, pekiştirme vb.” anlamları katar. Soru edatı
kendinden önceki sözcük ya da söz öbeklerinden her zaman ayrı yazılır çünkü bu edat bir ek değil, bir
sözcük türüdür. Bu edata eklenen ekler ise bitişik yazılır.
Ne zaman yurda döneceğini biliyor musunuz?
(Edat öbeği, yüklem görevinde)
Sipariş verdiğimiz eşyalar teslim edildi mi?
(Edat öbeği, yüklem görevinde)
Geniş mi geniş bir salona aldılar misafirleri.
(Sıfat grubunda pekiştirme anlamı katmış.)
Uyarı: Bunlardan başka yönelme, ayrılma hâl ekleriyle birleşerek öbek oluşturan edatlar da vardır.
Akşamdan beri ondan gelecek iyi bir haberi bekliyoruz.
(Edat öbeği, zaman zarfı görevinde)
Senden başka güvenebileceğim bir adam yok.
(Edat öbeği, durum zarfı görevinde)
Akşama doğru aniden bastıran yağmur trafiği felç etti.
(Edat öbeği, zaman zarfı görevinde)
Sabaha dek süren tartışmalar sonunda tasarı Meclis’ten geçti.
(Edat öbeği, sıfat grubu içinde yer almış.)
Bundan ötürü kimseyi suçlayamazsın.
(Edat öbeği, durum zarfı görevinde)